Алтайдын Чолмоны

Санат тӱни эл-jонды бириктирди

09.11.2018

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде кӱчӱрген айдыҥ 4-чи кӱнинде Санаттар тӱни ӧтти.

Јаҥжыкканы аайынча јылдыҥ ла ӧткӱрилип турган бастырароссиялык бу кӧдӱриҥи Россияда јуртап јаткан калыктардыҥ бирлигиниҥ байрамы кӱнинде темдектелгенин аҥылап темдектеер керек. Эл музейде ӧткӧн «Санаттар тӱни» музейдиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлалды. Онойдо ок бастырароссиялык кӧдӱриҥиниҥ «Санат бириктирет» деген кычырузыла ӧткӧн.

Эл музейдиҥ эжиги алдында јуулган јаанды-јашты Госдуманыҥ депутады Иван Белеков, эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова ороон кеминде ӧдӱп јаткан калыктар бирлигиниҥ байрамыла, музейдиҥ јӱсјылдыгыла уткыдылар. Олор уткуулду эрмек-куучындарында музейдиҥ ады-јолы, ӧткӱрип јаткан ижи ороон, телекей кеминде јаан учурлу болгонын темдектедилер. Эл-калыктарды кеендик, санат бириктирет, мындый чындык биригӱ ажыра канча тӱмен эл-јон ийде-кӱч алынып, амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко, ӧзӱмдӱ јолло кӧнӱ барат. Кижиликти бириктирип јаткан кӧгӱс байлыктыҥ, санаттыҥ учуры јанынаҥ айттылар. Эл музейде ӧткӧн «Санаттар тӱниниҥ» окылу ачылтазында Андрей Чадин Алтай керегинде кожоҥын сыйлады.

Кӧдӱриҥиниҥ амадузы — кӧрӧӧчилерди таланыҥ, онойдо ок айылдаш јаткан Алтай крайдыҥ јайаан ӧмӧликтериле, культураныҥ, санаттыҥ ады јарлу устарыла јууктада таныштырары, јаанды-јашты јилбиркедери. Анчада ла јашӧскӱрим, јиит ада-энелер музейге јӱрерин јакшынак јаҥжыгу эдип ӱрензин, тасказын. Балдар оогоштоҥ ала кӧрӱлерге јӱрӱп, ондо тургузылган јуруктардыҥ учурын оҥдоп, «кычырып» ӱрензин. Балдар кӧрзин, сананзын. Јаҥыс та ајарулу, лаптап угарына таскаар эмес, је анайда ок кӧрӧргӧ база ӱренер керек. Шак бу јайаан иштиҥ, темдектезе, Санаттар тӱниниҥ учуры ондый деп айдарга јараар. Мында отко-сууга тӱжерге, меҥдеерге јарабас деп, музейлердиҥ ишчилери бойлорыныҥ агару молјузыныҥ учурын јакшы билер. Кӧрӧӧчилердиҥ ич-телекейи, кӧкси чечилип, аруталып байыыры база каруулу иш ине…

Санаттар тӱнинде Бийсктеҥ келген јурукчы Нина Пежемскаяныҥ «Бир кижиниҥ кӧрӱзи» деп адалган кӧрӱзи кӧрӧӧчилерди сӱреен јилбиркетти. Јурукчыныҥ јураган јуруктары, кеелеп кӧктӧгӧн эдимдери оныҥ јайаан јайалтазы башка-башка ууламјылу болгонын кереледи. Ус эпши кӱӱнзегендерге наадайларды, јӱзӱн-башка курларды, ырыстыҥ, једимниҥ тӱӱнчектерин буулаарын кӧргӱсти. Ол орус албатыныҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥын, тӱӱкизин сӱреен јакшы билер. Јуруктарында дезе куулгазын кептӱ Алтай, ар-бӱткен, улузы.

Барнаулдаҥ јиит јурукчы Евгения Трубинаныҥ «Мен ле мениҥ Тӧрӧлим» деген кӧрӱзи улусты база јилбиркетти. Евгенияныҥ телекейи аҥылу, кӧрӱми де башка, солун. Женя куучындабай да турган болзо, је ич-телекейиниҥ јаркыны, байлыгы оныҥ јуруктарында, эткен эдимдеринде. Алтайда, эл музейде Женя Трубинаныҥ таҥынаҥ баштапкы јаан кӧрӱзиниҥ окылу ачылтазында јиит јурукчыныҥ адазы, јуук улузы, онойдо ок оныҥ ӱредӱчи-таскадаачызы деп айдарга јараар — Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады Николай (Таракай) Чепоков, эл музейдиҥ јааны Римма Еркинова ла ӧскӧ дӧ улус туружып, јиит јурукчыга ичкери јолында јаан једимдер кӱӱнзедилер.

Женяныҥ јуруктарынаҥ кӧрӧӧчилерди кӱнниҥ јылузы, јаркыны, јӱзӱн-башка ӧҥдӧрлӧ ойногон чокторы, ийдези уткып, курчулап ийгендий сезим олјолоды. Баштап тарый кӧрзӧ, јаркынду ӧҥдӧрдиҥ јаркынынаҥ Алтайдыҥ алтын кӱзи, сары бӱри эбелет ошкош. Јуруктарында јарлу јурукчы Н. Чепоковтыҥ јайаандык «тыныжы, мары, аргалары» билдирет. Јурукчыныҥ јайаан јажыды, аҥылу кӧрӱми Женяныҥ јайаан иштерине аҥылу учур, тыныш, ийде берет деп, кӧрӧӧчилер темдектедилер.

«Санаттар тӱнинде» солун кӧрӱлер, туштажулар, мастер-класстар ла ӧскӧ дӧ керек-јарактар артыгынча болды. Кажы ла кӧрӧӧчи, айылчы бойына јарагадыйын тапкан, јилбӱлерине јолыккан, јаҥыны бойына ачкан деп айдарга јараар.

Таштаҥ кезип, кееркедип эткен эдимдердиҥ кӧрӱзи база солун болды. Јилбилӱ кӧрӱниҥ ээзи Виктор Трифонов онойдо ок «Оттоҥ чыккан кайкал, јараш» деп адалган кӧрӱге той балкаштаҥ эткен эдимдерин тургузып, мында ла той балкаштаҥ эдимдерди белетеери аайынча мастер-класс ӧткӱрди.

Балдарга кӧп ойындар, темдектезе, јураган јуруктарыныҥ кӧрӱзи, ойынчыктарды, кееркедимдерди белетеери, јинјиле иштеери, английский тилди тӱрген ӱренериниҥ интерактивный программазы ла тузалу ӧскӧ дӧ јайаан мастер-класстар, туштажулар болды.

Эл музейде ӧткӧн кӧдӱриҥилердиҥ кажызы ла јилбилӱ. Ончозын тоолоор арга јок. Је улуска, анчада ла јиит ӱйеге «Тал-тӱштиҥ јурукчызы. Иван Шишкин» деп документ кептӱ фильм солун болды. Улу јаан јурукчы-ӱредӱчи И. Шишкинниҥ ле оныҥ ӱренчиги, Алтайдыҥ чындык уулы, улу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркин керегинде лекция-ойын да јилбилӱ болгон.

Јурукчы Алексей Дмитриевтиҥ «Интроспектива-55» деп адалган кӧрӱзи база кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти. Јурукчыга 55 јаш болуптыр. Оныҥ бу кӧрӱзи чыккан-ӧскӧн алтайында — Ташкентте, оныҥ кийнинде Новосибирскте ӧткӧн. Ол бойыныҥ ӧйинде Ташкентте театрально-художественный институтты божоткон. Алтайга келгени удап калган. Алексей Дмитриевтиҥ кӧрӱзиниҥ ады да солун. Кӧрӱге кӧп тоолу јуруктары чыгарылган (живопись, графика, инсталляция).

Јурукчыныҥ айтканыла, оныҥ јуруктары философиялык учурлу. Јуруктарында телекейдиҥ, улустыҥ, ар-бӱткенниҥ чындык чырай-кебери. Ол бойыныҥ јуруктарында кӱнӱҥги, јаҥжыккан кара-бороны туура таштап, чындыктыҥ тӧзӧгӧзин, тазыл-тамырын кӧргӱзет. Ӱстиги, орто ло алтыгы телекейди, сӱӱштиҥ, чындыктыҥ кеберин кӧргӱзип јат.

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ актерлоры наадайлардыҥ «Торко Чачак» деген ойын-кӧргӱзӱзин кӧргӱстилер. Режиссер Баатр Колаев ойынды Ногон Шумаровтыҥ инсценировказы аайынча тургускан.

Новосибирсктеҥ «Янтарьда тӱӱкидеҥ озо болгон курт-коҥыс» деп адалган кӧрӱ база солун болды. Кӧрӱни кӧргӧни учун тӧлӧӧр керек болуптыр. Је јилбиркеген балдар, јииттер, јаан да улус болды ла. Эл музейде баштапкы катап мындый кӧрӱ болгонын кӧп улус јарадып танышты.

Санаттар тӱнинде «Тӱӱкиниҥ ле культураныҥ музейи» деген јондык организация (јааны Светлана Катынова) јаҥыдаҥ орныктырылган «скиф арфаныҥ», эмезе јадаганныҥ, таныштырузын ӧткӱрди. 2017 јылда С. Катынованыҥ јебрен кӱӱлик ойноткыны орныктырары аайынча ӱлекери президенттиҥ гранттарыныҥ кӧрӱ-маргаандарында јеҥӱчил болуп чыккан. Јадаганды јарлу ус Айдар Чурупов орныктырган. Башадардаҥ чыккан јадаганды Александр Тарбанаев јазаган. База бир арфа-јадаганды Алексей Енчинов орныктырып јазаптыр. Светлана Катынова А. Енчиновтыҥ јазаган јадаганын эл музейге сыйлады. Таныштыру ӧйинде кӧрӧӧчилер јурукчы Светлана Кокосованыҥ тургускан кинозын (кумак анимация) соныркап кӧрдилер. Јуулган јаанга-јашка јадаганныҥ тӱӱкилик јолы, элге-јонго бурылганы керегинде С. Катынова, Н. Шумаров, Т. Садалова, А. Тарбанаев, Р. Палкина ла ӧскӧлӧри де куучындады.

Оныҥ кийнинде ады-јолы ыраак-јуук талаларда јарлу «Алтай Кайдыҥ» тыҥытту ойын-концерти кӧрӧӧчилерге байрамдык сый болды деп айдарга јараар. Амадап келген айылчылардыҥ, кӧрӧӧчилердиҥ кӧксин јебрен кайдыҥ кӱӱзи, кеп-куучындардыҥ, баатырлардыҥ куулгазын ийдези ачып, кӱӱн-санаазын кӧдӱрип, сын-арказын сергитти, кайчылар јайааннаҥ тӱшкен ийделе јаанныҥ-јаштыҥ ичкери јолын алкады деп айдарга јараар.

Эл музейдиҥ 100 јылдыгына учурлалган кӧп тоолу кӧдӱриҥилер эбире јылына тӧзӧмӧлдӱ, кӧнӱ ӧткӧнин темдектеер керек. Эл музейдиҥ јӱсјылдыгын темдектеери бу јакшынак керекле туузылды. Келер јылда А. В. Анохинниҥ чыкканынаҥ ала 145 јылдыгы темдектелер.

К. ПИЯНТИНОВА