Алтайдын Чолмоны

Бюджетти – баштапкы кычырышта

13.11.2018

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ 38-чи сессиязы кӱчӱрген айдыҥ 8-чи кӱнинде ӧткӧн. Ондо текши 15 сурак кӧрӱлген. Сессияныҥ ижинде АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын бӱдӱреечи Наталья Екеева, республикан башкаруныҥ турчылары, федерал бӱдӱреечи јаҥныҥ бистиҥ тергеедеги башкартуларыныҥ јаандары, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ле депутаттардыҥ каладагы ла аймактардагы Советтериниҥ башкараачы ишчилери, јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузы турушкан. Јуунды Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрген.

Сессия «Алтай Республиканыҥ 2019 јылга ла планду 2020 ле 2021 јылдарга республикан бюджеди керегинде» јасактыҥ ӱлекерин баштапкы кычырышта јӧптӧгӧн.

Республиканыҥ бюджединиҥ текши кирелтелери 2019 јылда 17 586 млн салковой, 2020 јылда 15 570 млн салковой ло 2021 јылда 16 871 млн салковой болоры темдектелет. Чыгымдардыҥ текши кеми 2019 јылда – 17 600 млн салковой, 2020 јылда – 15 543 млн салковой ло 2021 јылда 16 786 млн салковой болор. Келер 2019 јылда бюджеттиҥ дефициди 18,58 млн салковой болор деп бодоштыра чоттолгон.

АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, акча-манат аайынча министр Ольга Завьялова бу сурак аайынча јетирӱзинде республиканыҥ бюджеди јонјӱрӱмдик ууламјылу болуп артканын айткан. Тергеениҥ бойы иштеп алган кирелтелери, быјылгы јылдыҥ кӧргӱзӱлерине кӧрӧ, 7% бийиктеери ӱлекерде темдектелген. Министрдиҥ јетиргениле, республикан бюджеттиҥ калан ла калан эмес кирелтелери 2019 јылда 4 094 млн салковой, 2020 јылда 4 236 млн салковой, 2021 јылда 4 834 млн салковой болор деп чотолот.

2019 јылда текши калан кирелтелердиҥ 41,1%, эмезе 1 586 млн салковой, НДФЛ-га келижери, 2020 јылда бу кӧргӱзӱ 1 657 млн салковой ло 2021 јылда 1 741 млн салковой болоры ӱлекерде айдылган. Организациялардыҥ кирелтелеринеҥ тӱшкен каланныҥ кеми эзенде 1 071 млн салковой, акцизтер аайынча 861 млн салковой болоры темдектелген.

Эл Курултайдыҥ акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ јааны Сергей Ефимов шӱӱжилген сурак аайынча коштой эткен јетирӱзинде бюджеттиҥ ӱлекери аайынча депутаттардыҥ шӱӱлтелери АР-дыҥ башкарузында кӧрӱлерине аткарылганын айткан. Бюджеттиҥ ӱлекери аайынча иш улалып јат ла экинчи кычырышка ол јаҥар айдыҥ бажында чыгарылар.

Депутаттар анайда ок «Алтай Республиканыҥ 2018 јылга ла планду 2019 ла 2020 јылдарга республикан бюджеди керегинде» јасакка кубулталарды јӧптӧгӧн. Бу кубулталар бюджетке ӱзеери акча тӱшкениле колбулу.

Ольга Завьялованыҥ јартаганыла, республикан бюджеттиҥ кирелтелериниҥ 2018 јылга јӧптӧлгӧн кеми 471 млн салковойго кӧптӧгӧн. Бу калан ла калан эмес кирелетелердиҥ текши кемин чокымдаганыла, анайда ок федерал бюджеттеҥ келген акчаларла колбулу. Олордоҥ 179 млн салковой таҥынаҥ иштеп алган кирелтелерис, 292 млн салковой – федерал бюджеттеҥ тӱшкен акчалар.

Бу акча кенек балдарды эм-тусла, јадын-јӱрӱмине керектӱ ӧскӧ дӧ не-немеле јеткилдеерге, балдардыҥ театрларын јӧмӧӧрине, Алтын Кӧлдиҥ јараттарын ла Горно-Алтайск каланыҥ ичиндеги јерлерди јазаарга, јолдыҥ иштерине, јурт ээлемде иштегендерди јӧмӧӧргӧ чыгымдаларын министр айткан. Анайда ок кенек улусты ла ветерандарды јадар јерле јеткилдеер, Социалистический Иштиҥ Геройлорына, Россия Федерацияда Иштиҥ Геройлорына, Иштиҥ Магыныҥ ордениниҥ толо кавалерлерине јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдер чыгымдар чокымдалган.

Јасакка эдилген кубулталарла бюджеттиҥ кирелтелери 18 810 млн салковой, чыгымдары 19 941 млн салковой болоры јӧптӧлгӧн.

Сессия «Алтай Республикада 2019 јылда пенсионердиҥ јадын-јӱрӱмине керектӱ эҥ ас акчаныҥ кеми керегинде» јасакты јӧптӧгӧн. Бу сурак аайынча јетирӱни јуунда АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱрген Вячеслав Тупикин эткен. Келер јылда бу кӧргӱзӱниҥ кеми (прожиточный минимум) 8712 салковой болоры јӧптӧлгӧн. Россия Федерацияда пенсионерге јадын-јӱрӱмине керектӱ эҥ ас акчаныҥ тургузылган кеми 8846 салковой.

Вячеслав Тупикинниҥ айтканыла, адалган јасак 2019 јылда алган пенсиязыныҥ кеми јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчадаҥ јабыс јаан јашту улуска јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдер арга берер. Мындый улустыҥ тоозы бистиҥ тергееде, бодоштыра чоттомолдорло — 11 923 кижи.

Депутаттар анайда ок «Алтай Республикада Кыйалтазы јок медициналык страхованиениҥ тергеелик кӧмзӧзиниҥ (ТФОМС) 2019 јылга ла планду 2020 ле 2021 јылдарга бюджеди керегинде» јасактыҥ ӱлекерин баштапкы кычырышта јӧптӧгӧн.

Кӧмзӧниҥ 2019, 2020 ле 2021 јылдарга бюджединиҥ кирелтелери ле чыгымдары теҥ ле дефицит јок болоры темдектелгенин ТФОМС-тыҥ директоры Ольга Корчуганова јуунда айткан. Онойдо, 2019 јылда кӧмзӧниҥ текши кирелтелериниҥ кеми 4 661 млн салковой, олордоҥ федерал кӧмзӧдӧҥ тӱшкен субвенциялар 4 556 млн салковой болоры темдектелет. ТФОМС-тыҥ келер јылда бюджединиҥ кирелтелери, быјылгы јылга кӧрӧ, 10,9%, субвенциялар 10,6% бийиктеерин Ольга Корчуганова темдектеген. Тергеелик кӧмзӧниҥ 2020 јылда кирелтелериниҥ кеми 4 996 млн салковой, 2021 јылда 5 324 млн салковой болор деп чотолот.

Сессия анайда ок ТФОМС-тыҥ 2018 јылга ла планду 2019-2020 јылдарга бюджедине эдилип турган кубулталарды јӧптӧгӧн.

Тергеелик кӧмзӧниҥ бюджединиҥ акчазы 2019 јылда ОМС-тыҥ тӧзӧлгӧ программазын бӱдӱрер керектерге, ол тоодо баштамы санитар ла медициналык болуш јетирер, оорулардаҥ чеберлеер, диспансеризацияны ӧткӱрер иштерге, бийик технологиялык медициналык болуш јетирерге чыгымдалары јуунда айдылган.

Депутаттардыҥ сессияда јӧптӧгӧн јаҥы јасактарыныҥ тоозында Алтай Республикада улус таҥынаҥ бойыныҥ кӱӱниле болуш јетирген (волонтерство) бӧлӱкте кезик сурактарды ээжилеери керегинде јасак болгон.

Эл Курултайдыҥ ӱредӱлик, культура, спорт, јашӧскӱрим политика, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ јааны Вячеслав Ухановтыҥ јуунда јетиргениле, јасак тергеениҥ государстволык јаҥдарыныҥ адалган иште чыдуларын чокымдап, бу ишти башкарар ла ӧткӱрер органдар тӧзӧӧр, бойыныҥ кӱӱниле эткен болушту ишке јӧмӧлтӧ эдер арга берер.

Анайда ок сессияда «Алтай Республикада эбире ар-бӱткенди корыыр бӧлӱкте иш колбуларды ээжилеери керегинде» јасакка кубулталар эдилген.

Бу кубулталар тергееде «јажыл курчу» болотон агаш-парк јерлерди тӧзӧӧриле колбулу ла АР-дыҥ башкарузыныҥ агаш-парк курчуныҥ грандарын тургузар ла кубултар чыдуларын, ол керегинде јетирӱлерди Интернетте јарлаарын чокымдап јат. Јасактыҥ ӱлекерин Эл Курултайдыҥ аграрный политика, экология ла ар-бӱткенниҥ байлыктарын тузаланары аайынча комитеди белетеген ле ол аайынча јетирӱни комитеттиҥ јааны Василий Манышев эткен.

Алтай Республикада гранды кыйулай јаткан јерлердеги ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ кезик сурактарын ээжилеери керегинде АР-дыҥ јаҥы јасагы республиканыҥ государстволык јаҥдарыныҥ бу бӧлӱкте чыдуларын чокымдап јат. Бу јасакла јаҥыс та гранды кыйулай јаткан тергеелер ле гранла коштой јаткан муниципал тӧзӧлмӧлӧр эмес, је анайда ок гранды кыйулай јаткан тергееге кирген кандый ла муниципал тӧзӧлмӧ, тергеениҥ эҥ бийик бӱдӱреечи јаҥыныҥ јӧбиле, гран-кыйулай ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ јӧптӧжӱлерин тургузар аргалу.

Сессияда кӧрӱлген јаан учурлу сурактардыҥ бирӱзи государстволык программаларды бӱдӱргени ле олордыҥ турултазы керегинде јылдык доклад болгон. Мындый јетирӱ парламентке баштапкы катап эдилгенин ле ол јанынаҥ некелте республиканыҥ Тӧс јасагында – Конституцияда бичилгенин темдектеер керек. 2017 јылдагы иш керегинде докладты сессияда АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм аайынча министриниҥ молјуларын бӱдӱрген Вячеслав Тупикин эткен.

2017 јылда Алтай Республиканыҥ государстволык программаларын бӱдӱрерге 22,6 млрд салковой, ол тоодо республикан ла федерал бюджеттердеҥ 14,7 миллиард салковой акча чыгарылганын В. Тупикин айткан.

Республиканыҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырар иштерге 2017 јылда 14,02 млрд салковой акча чыгарылган, 2016 јылдагызынаҥ бу 9,5% кӧп. «Алтай Республикада экономиканы ла јонјӱрӱмдик бӧлӱкти башкарар государстволык эп-аргаларды јарандырары» деген ууламјыла чыгарган акчаныҥ кеми, 2016 јылга кӧрӧ, 14,6% бийиктеген ле 2,27 млрд салковой болгон. Бу ла ӧйдӧ «Алтай Республикада экономикалык ӧзӱмниҥ бийик тебӱзин јеткилдеери» деген ууламјыла чыгымдардыҥ кеми 4,5% астаган ла 6,3 млрд салковой болгон.

Госпрограммалардыҥ турултазы керегинде айдар болзо, республикан 11 программадаҥ бирӱзи турулталу ла 10-зы бийик турулталу бӱткени сессияда айдылган. «Культураныҥ ӧзӱми» ле «Эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик корулажы ла ишле јеткилдеери» деген госпрограммалардыҥ кӧргӱзӱлери бийиктеген.

Государстволык программаларга кирген 55 подпрограмманыҥ тал-ортозынаҥ кӧбизи (37) бийик турулталу, 14-зи турулталу ла тӧртӱзи јабыс турулталу бӱткен.

Депутаттар бу суракты комитеттердиҥ јуундарында элбеде шӱӱшкен, оныҥ учун сессияда блааш-тартыш јогынаҥ јӧптӧлди.

АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, АР-дыҥ Башчызыныҥ ла башкарузыныҥ Бирлик аппарадыныҥ башкараачызы Анатолий Донской республиканыҥ кезик јасактарына кубулталар эдери керегинде ӱлекерди депутаттардыҥ шӱӱжӱзине чыгарган. Бу кубулталар республикан јасактарды федерал јасактардыҥ некелтелерине келиштире тӱзедериле колбулу болгон ло олор база јӧптӧлгӧн.

Анайда ок «Алтай Республикада јурттыҥ старостазы керегинде» республикан јасакка кубулталар эдилген.

Сессия Горно-Алтайск каланы эбире агаш-парктыҥ текши кеми 530,2131 га јажыл курчузын тӧзӧӧри керегинде јӧпти јараткан.

Депутаттар Шабалин аймакта јӧптӧштиреечи јаргычыныҥ јамызына К. С. Завчукты тургузарына јӧбин берген. Карина Сергеевна бу јамыда 10 јылга иштеер чыдулар алган.

Светлана ПЕТЕШЕВА