Алтайдын Чолмоны

«Россияныҥ улу аттары»

13.11.2018

Сергей ТЕМЕЕВ, журналист

– «Россияныҥ улу аттары» деп ӱлекер башталарда, бистиҥ биледеҥ тӧрт кижи бойыстыҥ ӱндеристи алтай албатыныҥ улу уулы Григорий Чорос-Гуркин учун Интернет ажыра бердис. Григорий Ивановичтиҥ ады-јолы баштапкы ченелтелерди јеҥӱлӱ ӧдӱп, финалга чыга берген деп иженедим. Ӱлекерге кийдирилген ончо улустыҥ ортозынаҥ јӱк ле бу кижиниҥ адын сок јаҥыс аэропортыска берерге јараар деп бодойдым. Эм тургуза алтайлардыҥ ортозынаҥ оноҥ улу кижи јок. Ол кара башту албатызыныҥ салымы керегинде тереҥ сананып, ого автономия берери учун тартышкан, бу учун истеткен, бурузы јоктоҥ бурулаткан, учы-учында аттырткан. Бойыныҥ јуруктарыла Туулу Алтайдыҥ адын телекей ичинде јарлу эткен.

Кезик улус айдыжат – Чорос-Гуркинниҥ адыла Горно-Алтайскта ором до, сквер де, ӧскӧ дӧ немелер адалган деп. Алдырбас, мыныҥ ӱстине улу јерлежистиҥ адыла каланыҥ аэропортын адап койзобыс, бир де артык болбос деп санандым. Бистеҥ чик јок јаан Башкортостан Республиканы да алзагар – ондо бу албатыныҥ национальный геройы Салават Юлаевтиҥ адыла сӱрекей кӧп немелер адалган, керек дезе хоккей ойноор клуб та.

Самолетторло бистиҥ тергееге ӧскӧ талалардаҥ јылдыҥ ла муҥдар тоолу улус учуп келет. Самолеттоҥ тӱжӱп келеле, олор элдеҥ ле озо нениҥ кӧрӱп, угуп јат – бир де алтай «јыт» јок типовый боро бӱдӱмдӱ аэровокзал, ӧс албатыныҥ тилиле јаанада бичип койгон бир де уткуул кӧрӱнбес, алтайлап јар да угулбас. Туура јерлердеҥ Горно-Алтайскка учуп келген айылчылар «бу бир де национальный аҥылузы јок кандый республика, кандый албаты» деп сананардаҥ айабас. Алтай Республика деп адалып турарыста, оныҥ тӧс аэропорты бистиҥ кичӱ Тӧрӧлисле јуук колбулу улу кижиниҥ адыла адалар учурлу деп быжу сананадым. Бу керекте кажыбыс ла эрчимдӱ туружар учурлу. Неме керексинбезистеҥ, јалкуубыстаҥ улам Горно-Алтайсктыҥ аэропортына алтай кижиниҥ адын берип болбозоос – онызы бистиҥ албатыныҥ јаан учурлу керектерде база бир катап јеҥдирткени болор деп бодойдым.

Мындый јеҥдиртиштер кӧптӧгӧн сайын алтай калыгыстыҥ тоомјызы да араайынаҥ јабызаар болор деп чочыйдым. Бирлик кӱӱн-санаазы да, текши кудайы да јок, нак эмес, бойыныҥ тӧрӧл тилин керексибей, ундып барааткан албатыны ӧскӧ калыктар качан да тообос. Бисти де кӧп учуралдарда туура улус тообой турганы канча темдектердеҥ кӧрӱнип јат. Уч-тӧрт јыл кайра бу ла иш бедиреп, бистиҥ республикага јай сайын келип турган таджиктер бе, узбектер бе, Ткацкий рынокто јуулыжып, бойыныҥ тилиле алтайларды не де аайы јок јамандап јатканын ондо ишеп турган бир алтай келин уккан. Ол бойыныҥ ӧйинде Орто Азияда иштегени учун, бу улустыҥ тилин јакшы оҥдоп турган эмтир. Бу алтай кижи ары-бери баштанып, мигранттардыҥ мындый кылыгына бойыныҥ ачынганын јерлештерине јетирген, је бистиҥ јаныстаҥ тыҥ табыш та болбоды — баскындарга айттыртып алала, унчукпай отурып калдыс. Оныҥ кийнинде бу ачымчылу учурал керегинде јӱк ле «Листок»» деп газет бир-эки катап бичиген ошкош эди.

«Россияныҥ улу аттары» деп ӱлекерде нак туружып, Горно-Алтайсктыҥ аэропортын алтай кижиниҥ адыла адап алзабыс, ол албаты болуп бириккенистиҥ, бир санаабыска једингенистиҥ темдеги ле ончобыстыҥ текши оморкодузы болор эди.

Валерий КУДАЧИН,

«Алтай» агрокомплекс» ООО-ныҥ гендиректоры, физико-математический билимдердиҥ кандидады

– «Партия дела» деген текшироссиялык политический партияныҥ Алтай Республикадагы талалык бӧлӱги академик Владимир Вернадскийдиҥ ады-јолын адаган. Горно-Алтайсктагы аэропорт нениҥ учун бу билимчиниҥ ады-јолыла адалар учурлу?

Бис ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында атту-чуулу јерлештеристиҥ эземин кереестеп, олордыҥ ады-јолдорын тӱӱкиде ӱргӱлјиге артырып салар эп-аргалар бедирегенис. Бу ишти јарлу јерлежис Владимир Эмильевич Кыдыевле кожо ӧткӱргенис. Элдеҥ озо Эл Курултайдыҥ туразыныҥ јанында улу алтай јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинге учурлалган гранит таш тургускан эдис. Эмди бу јер Гуркинниҥ сквери деп адалат ла анда улу јурукчыныҥ кереес-памятниги турат. Амадубыска јединип, јарлу јерлежистиҥ ады-јолын тӱӱкибисте элен-чакка артырып салдыбыс. Аэропортко ат адаар деген конкурс јарлаларда, эл-јон ойто ло Г. И. Чорос-Гуркинди адады. Ыраада кӧрӱп ле шӱӱп турган јерлештердиҥ кӱӱн-санаазыла јӧпсинбес арга јок. Бу улу ла бийик кижи бистиҥ јолыста јарыткыш болуп јажын-чакка артар. Је республикада оныҥ ады-јолыла адалган ором, туу, культураныҥ колледжи бар. Јайалталу јерлештериске јылдыҥ сайын Гуркинниҥ государстволык ла јондык сыйлары табыштырылат. Атту-чуулу јурукчыныҥ ла политикалык ишчиниҥ ады-јолын бис бийикке кӧдӱрип, јеткилинче кереестеп салдыбыс.

Бисте Туулу Алтай автоном областьтыҥ ла Алтай Республиканыҥ ӧзӱмине камаанын јетирген ӧскӧ дӧ улус бар. Ол ло јурукчыларды ла бичиичилерди алактар: И. Ортонулов, В. Чукуев, А. Адаров, Б. Укачин, Э. Палкин, Л. Кокышев, Б. Бедюров, И. Белеков, оноҥ до кӧп ӧскӧлӧри. А аэропортты кем туткан? Чот Кыдрашевич Кыдрашев. Бу кижи 1959-1971 јылдарда облисполкомныҥ председатели болуп иштеген. 1963 јылда дезе аэропортты тӧзӧйлӧ, оны беш јылга тудуп салган. Республиканыҥ кейдеги каалгазын бу кижиниҥ ады-јолыла не адабас? Михаил Васильевич Карамаев ле Валерий Иванович Чаптынов кайда баргылады? Атту-чуулу јерлештеристиҥ тоозы кӧп. Адалган он бир кижиниҥ тоозында баштапкы алтай бичиичи М. Чевлаковтыҥ ады-јолы база бар. Карын, эмеш соҥдоп туруп та болзо, оныҥ адыла эл библиотеканы адап салдыбыс. Тооломдо Н. Рерихтиҥ ады база бар.

Бистиҥ партияныҥ турчылары шӱӱлтелерин угужып, элдеҥ озо Ч. К. Кыдрашевти адаган эди. Је оныҥ ады-јолы та нениҥ де учун текши тооломго кирбей калган. Мындый айалга болуп каларда, атту-чуулу академик Владимир Вернадскийдиҥ ады-јолына токтодыбыс.

Ӱредӱм аайынча физик ле математик кижи болорым. Бу улу билимчиниҥ иштериле мен алдынаҥ бери јакшы таныш. Ол ак-јарыкка 1863 јылда чыккан, 1945 јылда дезе јада калган. 2018 јылда бистиҥ ороондо оныҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгы элбеде темдектелген эди. В. Вернадскийдиҥ иштерин Бириктирилген Нациялардыҥ Организациязы (ЮНЕСКО) кижиликтиҥ телекейлик энчизине кийдиргенин база ајарар керек. Бӱгӱн ороонныҥ президенти В. Путинниҥ чыгарган јарлыгыла 2012 јыл бисте «Ноосферное мышление — мышление XXI века» деген кычырула ӧткӧнин эске канайып албас. Бу билимчи ар-бӱткендеги материяга ла энергияга јаҥы оҥдомол бергениле тапту јарлу кижи болуп јат. Ол билимниҥ телекейине сӱрекей учурлу ӱчинчи сӱр-темдекти — тын-јӱрӱм деген оҥдомолды кийдирген.

Бис алтайлар, чылап, ар-бӱткенин корып, ого каруузып, ол учун сананып ла санааркап јӱрген элдер ак-јарыкта јокко јуук деп айтсам, байла, јастырбазым. Ар-бӱткенде ончо неме тынду ла тудуш деп, Вернадский айткан. Тӧрӧлчи кӱӱндӱ билимчиниҥ ӱредӱзин ХХ чакта ас улус оҥдогон. Ол тушта Алтайда ума јок кӧп агаш кезилген, ума јок кӧп аҥдар кырылган. Јер-эне калакта ла сыгытта болгон. 90-чы јылдарда бисте јажылдардыҥ кыймыгузы недеҥ улам башталган деп туругар. Бу ла сурактардаҥ, бу ла чочыдулардаҥ эмей база. Агашты кезип, ар-бӱткенге качалаҥын јетирбес мораторий-токтодуны Арасей тергееде бис ончолорынаҥ озо эткенис. Аҥылу корулу јерлер аайынча јасакты ороон ичинде бис база эҥ баштапкылардыҥ тоозында јӧптӧгӧнис.

Федерал учурлу, удабас телекейлик јар алатан аэропортыбыстыҥ адын јарлу билимчи Владимир Вернадскийдиҥ адыла адазабыс, бир де јаспазыс. Нениҥ учун дезе бу билимчиниҥ ӱредӱзи, кӧрӱми ле ӧзӧк-бууры алтайларга сыраҥай јуук.