Алтайдын Чолмоны

Евразияныҥ тунчызы

16.11.2018

РФ-тыҥ Госдумазыныҥ СНГ-ныҥ керектери, евразий интеграция ла тӧрӧли јаҥыс улусла колбу тудары аайынча комитединиҥ аппарадыныҥ башкараачызы, экономика билимдердиҥ докторы М. И. Кротов «Диалог» деп билим журналда И. И. Белековтыҥ «Сен кажы Алтайдаҥ?..» деп jуукта чыккан јаҥы бичиги керегинде санаа-шÿÿлтелериле ÿлешкен. Профессордыҥ бу бичимелин газедисте jарлайдыс.

Јарлу алтай бичиичи ле јондык ишчи, Госдуманыҥ депутады Иван Итулович Белековтыҥ «Сен кажы Алтайдаҥ?..» деп бичиги ак-јарыкка чыгып, элбек эл-јонныҥ ајарузында болуп калды. Бу бичик оныҥ авторыныҥ, эмдиги евразийствоны кидим кӧдӱрген кижиниҥ, 65-чи јажына учурлай кепке базылган.

Бичикте автордыҥ лириказы ла публицистиказы, тереҥ философиялык шӱӱлтелери бир уунда колболып калган. Оны бичиген кижиниҥ кийин јанында јаҥыс ла айдары јок јаан јӱрӱмдик ченемел эмес, је анайда ок јаҥга чыккан јолы. Бийиктеҥ ого Ада-Тӧрӧлиниҥ курч сурактары иле-јарт кӧрӱнет. Автордыҥ агару санаалары Алтайдыҥ јери, оныҥ улузы, орооныстыҥ келер ӧйи, евразий биригӱге экелер ийделер керегинде.

И. И. Белековтыҥ бу бичикке jолы узун болды. Оныҥ кычыраачыларга ачыгынча айтканыла болзо, бичикти ол «философиялык ачылталардыҥ оорузына ла ачузына» алдырып, ороонныҥ ойлу ойгорчыларыла, Госдумада кожо иштеген улусла јӧптӧжип, сананып, санааркап бичиген.

«Јаш тужыныҥ ап-ару агынтызынаҥ» ала энезиниҥ јаҥарлаган ла адазыныҥ јакарып айкан ойгор сӧстӧрине тайанып, автор тӧрӧл јерин байлап оҥдоорына баштанат. Алтайды дезе Евразияныҥ кӧгӱс тӧзи деп оҥдоп, алтай цивилизациядагы албатыларыныҥ учурына, «Алтайла, анайда ок Алтайда не болор?» деп курч суракка келип, учы-учында эрмек-куучынын эмдиги ӧйдиҥ евразийствозы керегинде санааларыла тӱгезет.

Бичиктиҥ аҥылу бажалыгы И. И. Белековтыҥ орус тилдиҥ учуры керегинде философиялык эсселерине учурлалган. Анайда ок оны салымы колбогон эмдиги чактыҥ јарлу улузына – тӱӱкиде магы чыккан поэт Кайсын Кулиевтеҥ ала улу литератор ло ойгор шӱӱлтеечи Чингиз Айтматовко јетире.

Бистиҥ шӱӱлтебисле болзо, бичикте автордыҥ санаа-шӱӱлтези тереҥ ле телкем, сӧскӧ сӱрекей сезимдӱ болгоны толо, jарт кӧрӱлди. Оныҥ бичижи солун болгоныла аҥыланат, биске јаркынду тӱп-шӱӱлтелери ле теманы бастыра јанынаҥ ачканы јарады. Бодойдыс, бу бичик јӱк ле автордыҥ литература-публицистикалык ижиниҥ турултазы болгоныла эмес, је анайда ок Евразияныҥ цивилизациялык талазында Алтай Республиканыҥ интеллектуал учурлузын керелегениле сӱрекей учурлу.

Алтай – тӱрктердиҥ кабайы. Ол чактаҥ чакка, керек дезе, муҥ јылдарга улай славян, тӱрк-монгол, угр-самодий, тунгус-маньчжур ла ӧскӧ дӧ албатыларды јӧптӧштирген тӧстӱ јер болгон, бойыныҥ байлыгына олордыҥ культуразыныҥ башказыныҥ эҥ артыгын јууп алган. Оныҥ учун бу калыктардыҥ генетикалык санаазында Алтай олордыҥ кабай јери деп оҥдомол салынганы ол.

Алтай эмдиги ӧйдӧ Евразияныҥ сӱрекей телкем этнокультуралык талазында аҥылу учурлу, ол бастыра тӧс евразий культуралык телекейлердиҥ эптӱ колбузы аайлу. Мында јӱрӱм бойы «культура ажыра евразий бирликке» деп кычыруны бӱдӱрет.

Иван Итуловичтиҥ бичигинде Алтай – евразий культураныҥ јаҥыс ла јебрентик кеминиҥ кӧмзӧзи эмес, је анайда ок планетада евразий цивилизацияныҥ артыктаган кеберин – угы-тӧзи ле кудай јаҥы кӧп болгонын – јарт кӧргӱскен тала. Алтай – Евразияныҥ ӧзӧги, мында техника ла тузаланыш философия качан да баштапкы јерде турбаган, карын, кӧгӱс байлыктар бааланган. Оныҥ бажында бӱгӱнги кӱнде Алтай јаҥыс ла јеринде јуртагандарга эмес, је анайда ок оныҥ тыш jеринде jадып турган улуска кӧгӱс байлыктыҥ соолбос агынтызы болгоны бу туру.

Алтайдыҥ туулары – ЮНЕСКО-ныҥ Кижиликтиҥ телекейлик энчизиниҥ тооломына кийдирилген ар-бӱткенниҥ тийбеген сӱрекей кеен телкемдери. Олор тӧрт теҥистеҥ теҥ-тай ыраагында турат, ончо сууларды бӧлиген тӧбӧ јер. Алтайда планетаныҥ тӧс јербӱдӱмдери биригип калган. Арасейдиҥ билимчизи, академик В. П. Казначеев Алтайды келер ӧйдиҥ кӧгӱс-экологиялык цивилизациязыныҥ бӱдӱмин белетегедий кеп деп айдат. Автордыҥ јолду темдектегениле, Россияны бӱткӱл Евразия деп оҥдозо, ол бойыныҥ солынбас ла јоголбос кебин илезине чыгарар. Евразийство орус тӱӱкиниҥ муҥдар јылдарга улайын ӱзӱлбезин керелеп тура, ол ок ӧйдӧ бистиҥ аҥылу государстводо јуртаган калыктардыҥ культуразыныҥ ла тилиниҥ аҥылузын чеберлеп алган. Эки талага јайылып, ол тергеениҥ нациялык ла мӱргӱӱл јанынаҥ ӧскӧлӧнгӧнин јоголтпой, бирликте башказын јеткилдейт. Кӧп укту ла кӧп культуралу болоры бистиҥ тӱӱкилик кӱӱн-санаабыста тереҥ ис артызып салган. Бой-бойысты угатаны, оҥдойтоны ары јанынаҥ бойы келбей јат, онызы калыктар ортодо сöс алышканы ажыра тӧзӧлӧт. Автор эткен турултазында чып-чын айдат: Россияда кемјип болбос кӧгӱс ийде салынган ла бириктирер керекте билдирлӱ ӱлӱзи бар. Тӱӱкиниҥ јаҥы бурылчыгында евразийство СНГ-да экономика ла культура јанынаҥ ӱзӱктелген колбуларды орныктырар арга берет. Бистиҥ колбулар ончобысты нак ла бирлик эткенин бедиреп, бой-бойысты тоогоныска тайанып, тыҥыыр учурлу.

Россия айдары јок јаан евразий телкемди этнокультуралык тазыл-тамырыс, чӱм-јаҥдарыс текши болгонын бектеп, аҥылу јӱк эдип апарып јат. Эмдиги оҥдомолло, Россия евразий тергеениҥ калыктарыныҥ талалык ла культуралык байлыктарын энчилеген ле чеберлеген болуп јат. Онызы ого бойыныҥ пассионар ийде-кӱчиле анда бар кандый ла тилдерди корып ла бир аайлу јадын-јӱрӱм тӧзӧгӧни ажыра озо чактарда берилген. Бичиктиҥ авторы культуралар ортодо диалогтыҥ учурын эрчимделтери керегинде јолду тӱп-шӱӱлтелер айдат. Бичиичи XXI чактыҥ кычыруларына психология јанынаҥ турумкай нация тӧзӧӧр амаду тургузат.

И. И. Белеков бойыныҥ бичигинде айткан ла олорды шӱӱжеринде акту бойы турушкан калганчы ӧйдиҥ чындык евразий, ичкерлик ӱлекерлер ортодоҥ бир канчазын темдектеп алалы:

– ЮНЕСКО-ныҥ Россия Федерациядагы Камызыныҥ башкарганыла Москвада Евразийский культураныҥ тӧс јерин тӧзӧӧри. Оныҥ сайламазында гуманитар баштаҥкайлар аайлу-башту ла бир уунда болор. Андый тӧс јер тӧзӧгӧни – јаҥыс ла евразий телкемде культура-гуманитар колбуларды элбедери керегинде Россия Федерацияныҥ президентиниҥ јакарузын бӱдӱргени эмес, је анайда ок СНГ ла Азиат-Тымык теҥис таланыҥ ороондорыныҥ сакылталарын јеткилдеери;

– Якутскта евразий калыктардыҥ эпосыныҥ калыктар ортодогы тӧс јерин тӧзӧӧри. Бичиктиҥ авторы евразий телкемди бектеер «Евразий калыктардыҥ эпикалык энчизин корыыр ла ӧскӱрип алары керегинде» деп модельный јасак јазаары керегинде шӱӱлте эдет. И. И. Белеков андый јасакты СНГ-ныҥ туружаачызы – Эл тергеелердиҥ парламенттер ортодогы ассамблеязы ажыра белетезе, быжу болор деп бодойт;

– Уфада Евразий гуманитар форум тӧзӧӧри (эмди ӧйдö jаантайын иштеп турган дискуссиялар ӧткӱрер платформа, евразий керектерди тапташтырар эп-арга);

– «Агару кӧлдӧрдиҥ бирлиги» деп экология-культуралык ӱлекерди бӱдӱрери. Оныҥ тӧс амадузы ар-бӱткенниҥ агару јерлерин чеберлеп алары болуп јат;

– «Кӧгӱстик Транссиб» («Духовный Транссиб») деп геокультуралык ӱлекерди јӱрӱмде бӱдӱрери. Оныҥ тергеелерди бириктирер, цивилизациялар ла конфессиялар ортодо колбуларды бектеер, эл-јонныҥ тöрöлчи кӱӱнин кӧдӱрер, Евразияныҥ элбек телкеминде геополитикалык бирликти тыҥыдар керектерде учуры бийиктеп јат.

Бичиктиҥ авторы Бишкекте «Алтай цивилизация ла алтай тилдиҥ билезиндеги тӧрӧӧн албатылар» деп тӱӱкилик форумда турушканы керегинде айдат. Анда паналтаизм јанынаҥ салымду јӧптӧр јарадылган ла калыктарга мындый кычыру эдилген: «калыктарды мӱргӱӱл, ук ла расалык аҥылу темдектер аайынча бӧлиир политикалык идеялардыҥ ордына, евроцентризмниҥ ле панисламизмниҥ, панарабизмниҥ ле пантӱркизмниҥ ордына… евразийствоныҥ идеязы – тӱп-шӱӱлтези ажыра биригектер».

И. И. Белеков – јарлу алтай бичиичи, кӧп бичиктердиҥ авторы. Је «Сен кажы Алтайдаҥ?..» – орус тилге кӧчӱрилген эмес, ол бажынаҥ ала орустап бичилген баштапкы бичиги болуп јат. Авторго оныҥ кӧгӱс-культуралык евразий цивилизация керегинде амадулары јӱрӱмде бӱтсин деп кӱӱнзейли.