Алтайдын Чолмоны

Jорголоп, jелектеп, jарышка чыкты аттар…

16.11.2018

Быјылгы јылдыҥ јайына кайа кӧрӱп, Эл Ойынныҥ изине база катап базып ийели…

Эл Ойын ӧткӧн кӱндер кажы ла кижиниҥ санаазында башка артпай, нениҥ учун дезе кемге де кӱреш јилбилӱ, кемге де камчы. Кем де устардыҥ кӧрӱзинеҥ айрылбайт, база бирӱзи соот-ойындарды кетейт. Је «алтай канында» шиҥип калган деердеҥ башка, кичинек болчомдордоҥ ло ала јаан јаштуларга јетире улус аттардыҥ јарыжыла јилбиркейтени кайкамјык. Бу маргаан эҥ кӧп кӧрӧӧчилерди јууйт. «Тӱште болзо – канадым, тӱнде болзо – нӧкӧрим» деп, эрјине ат керегинде тегиндӱ айдылбаган. Јарышка белетелген аргымактар маҥтаарга јӱткигенин, оозын бош салып ийген кийнинде шуҥутканын кӧрзӧ, канатту эмей… Айла, ат јарыш башка-башка бӱдӱмдерге бӧлинет: јорго, абралу јелек, чоокыр ла ала аттар, «чистокровныйлар» ла «полукровкалар» база эки башка маргыжат. Не дезе, кажы ла кижиде «чистокровный» атты садып алар арга јок.

Эл Ойын тушта маргаан керегинде кыска јетирӱни спорттыҥ ат јарыш аайынча федерациязыныҥ јааны К. С. Мегедеков эткен. Ол Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртынаҥ, бу федерацияныҥ јааныныҥ јамызында экинчи јыл.

—Константин Садучинович, јарышка чыгатан аттарды маргаан ӧдӧтӧн јерге канча кӱн озо экелеле, тыштандырып, јаҥы јолдорго ӱредетен эди. Улуста бу учуралда андый аргалар болды ба?

—Белетеген адын ээзи кижи бойыныҥ кӱӱниле, аргазыла экелет. Беш те кӱн озо келген аттар бар. Је аргалу болзо, јарым ай озо экелип алганы сӱреен јакшы болор эди.

—Аттардыҥ маҥтайтан јолын быјыл ӧткӱре кӱбӱр кумакту эдип ӧнӧтийин јазаганын јаратпай турган улус кӧп эмтир. Мынайда јазалган јол ээжилерге келижет пе?

—Ээжилерле болзо, јарыштыҥ аттары маҥтайтан јолдо урулган сай-кумактыҥ калыҥы 20 см болор керек, мында да база эмеш калыҥдадып ийгедий. Бис јолды јазап турарыста, корум таштар да туштаган. Таштарды туура јайладып, кату јолды јымжадарга болуп, сай-кумак урганыс. Мынаҥ ары ӧйдӧ ат јарышла маргаандар ӧткӱрилетен јолдорды ончозын мынайда јазап аларга албаданарыс.

—Маргаанда бастыра канча ат турушты?

—77 ат кыска дистанцияларда турушкан. 17 ат — узун дистанцияда, ала ла чоокыр аттардыҥ тоозы 8, јербойыныҥ «рабочий» дегени 6 ат. Анайып, ончо јаба 108 ат јарышта турушты.

***

12 километрге јарышта јеҥӱни ала соккон Кара-Кӧс деп аттыҥ тӧрӧл јери – Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јурты. Ээзи, очы сӧӧктӱ Мерген Делдошпоев кыскарта мынайда куучындады:

—Мен эки уулду. Кара-Кӧсти оогош барказына адам сыйлаган. Бу јети јажына јеткенче, Кара-Кӧс мынаҥ да озо јарыш-маргаандарда турушкан. Јаан јеҥӱни баштапкы катап алдыс. Тӧрт кӱн озо келеле, атты эмеш тыштандырып, белетеп алганыс. Эл Ойын ӧдӧрин билип тура, атты кандык айдаҥ ла ала белетегенис. Кургак ӧлӧҥдӧ лӧ ашта ла тургусканыс, јаш ӧлӧҥди бу кӱнге јетире амзатпадыс. Маҥтаткан кижиге, Сергей Кармановко, јаан быйан айдып јадым. Ол алдында јылдарда атла маҥтадарга тыҥ кижи болгон. Онызын биле-тура, јарышка чыгарына болуш сураарымда, јажым јаанап калды деп айдып, је тӱҥей ле јӧпсинген. Адама база јаан быйан. Ол Кырлык јуртта јылкы мал ӧскӱрип турган Анатолий Айдыҥович Клешев деп кижиле куучындажып, бу кулунды талдап, садып алган болгон. Оныҥ учун Анатолий Айдыҥовичке де быйан. Јарышка салып турган аттарымды Улаганга экелерге бистиҥ аймактыҥ администрациязы болушкан. Тӧрт ат экелгем. Олорго јеҥӱ келишпеди. Је Кара-Кӧстиҥ јеҥӱзи ончозын актап јат деп, сананып турум. Мал-ашка ӧлӧҥ белетеерге, трактор керек эмей, эмди иш канча катапка јеҥилерине сӱӱнедим.

М. ЯБЫКОВА