Алтайдын Чолмоны

Таҥкылаарыла тартыжарыныҥ курч сурагы

20.11.2018

Кӱчӱрген айдыҥ 12-чи кӱни – Пневмонияла тартыжарыныҥ телекейлик кӱни. Кӱчӱрген айдыҥ 15-чи кӱни – Таҥкылаарынаҥ мойноорыныҥ калыктар ортодогы кӱни ле кӱчӱрген айдыҥ 18-чи кӱни — Ӧкпӧлӧрдиҥ удаган оорузыла тартыжарыныҥ кӱни. Кижиликтиҥ јеткерлӱ мындый ооруларыла тартыжарыныҥ онкӱндӱги ӧдӧр бу ӧйдӧ, кӱчӱрген айдыҥ 15-чи кӱнинде, Алтай Республиканыҥ су-кадыкты корыырыныҥ министерствозында «Алтай Республикада таҥкылаарыла тартыжарыныҥ курч сурактары» деп темалу кӱрее-куучын ӧтти. Ондо су-кадыкты корулаары ла ооруларды болдыртпазы аайынча службалардыҥ чыгартулу улузы, медишчилер, волонтерлор турушты.

Кӱрее-куучынды АР-дыҥ су-кадыкты корыыры аайынча министриниҥ ордынчызы Татьяна Поносова ачып, таҥкылаарыла тартыжарыныҥ кӱнин ӧткӱрери –Америкада 1970 јылда јарадылганын эзетти. Таҥкылаштыҥ салтарынаҥ улам јӱрек-тамырдыҥ, ич-карынныҥ, ӧкпӧлӧрдиҥ оорулары анчада ла кӧп башталат. Бу оорулар бистиҥ де тергееде кӧптӧгӧни чочыдулу. Оныҥ да учун кӱчӱрген айдыҥ кӱндеринде таҥкыныҥ салтарынаҥ улам болуп турган ооруларла тартыжарыныҥ кӱндери ӧдӱп јат деди.

«Таҥкылаш — ӧкпӧлӧрдиҥ удаган обструктивный оорузыныҥ (ХОБЛ) шылтагы» деген суракла јетирӱни республикан эмчиликтиҥ пульмонология бӧлӱгиниҥ јааны Маргарита Чекурашева этти. Бу ооруны болдыртпазыныҥ ла эмдеериниҥ сурагы ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарыныҥ бажында курч тургузылып башталган. Бӱгӱнги кӱнде бу оору телекейде элбеде таркаган оорулардыҥ ортозында тӧртинчи јерде турат. Алтай Республикада бу тоо, Россиядазына да, СФО-дозына да кӧрӧ, бийик. Бӱгӱнги кӱнде тергееде ӧкпӧлӧрдиҥ оорузыла учетто 1659 кижи турат. Былтыр республика пневмониядаҥ ла ХОБЛ-даҥ божогондордыҥ тоозыла СФО-до баштапкы јерде болгон. Бу ооруныҥ шылтактарыныҥ бирӱзи таҥкылаш болуп јат. Таҥкыдагы коомой салтарлу веществолор кӧндӱре ле ӧкпӧлӧргӧ, тынар системага барып табарат. Олор тынар ончо системага табарып, бронхилерде јаан кубулталарга экелет, газообменниҥ ижине буудак-салтарын јетирет. Јиит ӧйдӧ таҥкылап баштаган кижиниҥ су-кадыгына ол јирме јылдыҥ туркунына араайынаҥ салтарын јетирип, ӱреп јат. Эҥ ле чочыдулузы – ол балдар, ӱй улус таҥкылап турганы. ХОБЛ-дыҥ баштапкы темдектери: эртен турагы јӧдӱл, тыныжы буулганы, оноҥ ары кижиниҥ јӱрегине, буурына салтары једижет. Ӧкпӧлӧрдиҥ ооруларын эмчилер эмдеерге чырмайат, је таҥкынаҥ улам тыҥ ӱрелген, ар-бӱткеннеҥ берилген тынар системаны озогы бойын орныктырар арга јок. Айдарда, су-кадык јӱрери кажы ла кижиниҥ таҥынаҥ бойынаҥ камаанду. Ӧкпӧлӧрдиҥ рак оорузыныҥ шылтактарыныҥ бирӱзи база таҥкылаш болуп јат. Бу кату ооруныҥ јеткерлӱзи – оны эртеледе илелеери кӱчке келижип турганы.

Врачебно-физкультурный диспансердиҥ јааны Татьяна Ередеева су-кадыктыҥ бу тӧс јериниҥ таҥкылашла тартыжары јанынаҥ ижи керегинде куучындады. Су-кадыкка, ол тоодо јӱрек-тамырга салтарлу јаман кылыктардыҥ бирӱзи – ол таҥкылаш. Диспансерде шиҥжӱлеткен улустыҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧп туру. 2016 јылда шиҥжӱни 9140 кижи ӧткӧн болзо, быјыл тогус айдыҥ туркунына шиҥжӱни 13122 кижи ӧткӧн. Су-кадыктыҥ тӧс јериниҥ ишчилери јурттарга барып, ондо су-кадыкты база шиҥжӱлеп јат. 85 јол-јорыкта 5400 кижиниҥ су-кадыгы шиҥжӱлелген. Су-кадык јӱрӱм керегинде, ол тоодо таҥкылаш керегинде мини-тесттер ӧткӱрилет. Олордыҥ турултазында таҥкылаарын таштаган улустыҥ тоозы кӧптӧп турганы јарталат. Онойдо ок медучреждениелерле јаба ооруларды болдыртпазы, ооруларга экелип турган јаман кылыктардаҥ, ол тоодо таҥкылаштаҥ айрылары јанынаҥ иш ӧткӱрилет.

Алтай Республиканыҥ психиатрический эмчилигиниҥ клинический психологы Адриана Бабакова «Таҥкылаштыҥ психологиялык шылтактары» деген суракла јетирӱ этти. Психологтыҥ айтканыла, таҥкылаштыҥ шылтактарыныҥ тоозында кижиниҥ јаҥысканзыраганы, санааркаганы, ачу-коронго киргени ле јӱрӱмниҥ ӧскӧ дӧ чочыдулу айалгалары. Таҥкы кижини токынадат дегени јастыра шӱӱлте. Таҥкыдагы никотин кижини кыска ла ӧйгӧ токынадат. Никотин јоголо берзе, чочыдуныҥ, санааркаштыҥ, сандраштыҥ короны ойто бурылат. Кижиниҥ ойто ло таҥкылаар кӱӱни келет. Таҥкыныҥ салтары кижиниҥ сананар-шӱӱр, не-немени эске алынар аргазын астадат, таҥкылабай барган кижи ачынчак, туткуланчак боло берет. Кӧп улус су-кадык јӱрӱм јӱрериниҥ ээжилерин билбейт. Таҥкылашты таштаарга кӱӱнзеген улус кайдаар баштанарын билбей јат.

Бу ок суракла јетирӱзиле врачебно-физкультурный диспансердиҥ клинический психологы Ольга Алмадакова таныштырды. 2009 јылда эр улустыҥ 60,2%, ӱй улустыҥ 21,7% таҥкылаган болзо, 2016 јылда бу тоолор келиштире 49,8% ле 14,5% јетире астаган. Је јиит улустыҥ таҥкылаары кӧптӧгӧн. Никотин психоэрчимдӱ вещество болуп јат, кижи ого, наркотикке ле чилеп, ӱрениже берет. Јашта таҥкылап баштаган кижи јаанап келеле, аракыга, наркотикке ле бойына капшай тартар ойындарга тӱрген јайыла берет. Айдарда, биледе, ӱредӱлӱ учреждениелерде таҥкыныҥ су-кадыкка салтары керегинде айдып, су-кадык јӱрӱмге таскамалды эрчимделтери јаан учурлу болуп јат. Ада-энелерле бу јанынаҥ база иштеер керек. Диспансердиҥ ишчилери аймактарла јӱрӱп, таҥкыла тартыжары, таҥкыныҥ јаман салтары керегинде семинарлар, лекциялар ӧткӱрет. Врачебно-физкультурный диспансерде таҥкылаштаҥ мойноорыныҥ кабинеди иштейт. Је ондый кабинетти республикан кеминде ачар ла бу ишти бийик кемине кӧдӱрер деген шӱӱлтеле республиканыҥ башкарузына чыгарга турубыс деген.

Ольга Александровнаныҥ бу шӱӱлтезин Маргарита Макаровна јӧмӧди: «Пульмонология бӧлӱкте эмденип турган улус врачла эрмек-куучынныҥ кийнинде таҥкылаштаҥ мойноорго кӱӱнзейдилер. Је олор бойлоры таҥкылаштаҥ айрылып болбой јат. Болушка кайдаар баштанарын база билбейдилер. Республикан учурлу аҥылу кабинет ачылганы сӱреен јарамыкту болор эди».

Алтай Республикада шиҥжӱ органдардыҥ таҥкыны садарын шиҥжӱлеер ижи керегинде Роспотребшиҥжӱниҥ Алтай Республикадагы башкартузыныҥ бӧлӱгиниҥ јааны Светлана Сбитнева јетирӱ этти. Бу службаныҥ специалисттери кажы ла јыл таҥкылаштыҥ профилактиказы, таҥкы јанынаҥ јасактардыҥ бӱдӱп турганын шиҥжӱлеери јанынаҥ иштер бӱдӱрип јат. Ӧткӧн айларда шиҥжӱлердиҥ турултазында 36 протокол тургузылган. Ол тоодо таҥкылаарга јарабас јерде таҥкылаганы учун — 27 протокол, эр јажы јетпегендерге таҥкы сатканы учун — 22, балдар јӱрӱп турган ла эмдеер учреждениелердеҥ ыраагы 100 метрдеҥ ас јерде таҥкы сатканы учун – 2, маркировка јок таҥкы сатканы учун 1 протокол тургузылган. Текши тооло 5200 пачка таҥкы шиҥжӱ-инспекция ӧткӧн. «Јиит гвардияла» јаба рейдтер ӧткӱрилет, таҥынаҥ аргачыларла таҥкы јанынаҥ јасактар, таҥкыла тартыжары керегинде јартамалду куучындар ӧдӧт. 2018 јылдыҥ тогус айыныҥ туркунына 50 рейд болгон, таҥкыныҥ каршузы керегинде ӱч видеоролик согулган ла тургузылган. Онойдо ок эл-јон ортодо анонимный сурактар берилген, листовкалар, санбюллетеньдер чыгарылат, таркадылат, СМИ, Интернет ажыра иш ӧткӱрилет, аҥылу темала 140 лекция ла куучын-эрмек ӧткӧн. Былтыр таҥкы јанынаҥ јасактарды бӱдӱрериниҥ сурактарыла «Изӱ линия» ӧткӱрилген. Кӱчӱрген айдыҥ 13-чи кӱнинеҥ ала 30-чы кӱнине јетире эл-јон ортодо бу ок суракла анкетирование ӧткӱредис деп, С. Сбитнева айткан. Медицинаныҥ колледжинде «Таҥкыны ӧчӱр — јӱрӱмди талда!» деген акция ӧткӱрилген. Јаан иш медучреждениелерле, су-кадыктыҥ тӧс јериле, волонтерлорло ӧткӱрилет.

Роспотребшиҥжӱниҥ чыгартулу кижизи јетирӱниҥ кийнинде шӱӱлтелерин айтты. Ол тоодо медучреждениелер профилактикалу ишти эрчимделтсин, онойдо ок участковый терапевттердиҥ, педиатрлардыҥ, ӱй улустыҥ консультацияларыныҥ кеминде профилактикалык ишке ајаруны база тыҥыдар керек.

Врачебно-физкультурный диспансердиҥ врач-методизи Марина Бештинова таҥкылаштаҥ мойножоры јанынаҥ иштер керегинде база куучындады. Кажы ла учреждениеде стендтер, санбюллетеньдер илилген, видеороликтер кӧргӱзилет, СМИ-де статьялар, ведомствоныҥ «Эмчи (Доктор)» деп газеди чыгат, физдиспансердиҥ, иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министерствозыныҥ сайттарында, Интернеттеги јарлу группаларда эрмек-куучындар, лекциялар јарлалат. Кӱчӱрген айдыҥ онкӱндӱгинде бир чук кӧп иштер эдилет. Волонтерлорло кожо Майма ла Кош-Агаш аймактардыҥ јурттарында су-кадык јӱрӱм јӱрери ле БАД-тар јанынаҥ лекциялар кычырылган. Бу иштер улалат.

Кӱрее-куучында волонтерлор су-кадык јӱрӱм јӱрери јанынаҥ 15 керек ӧткӱргендери, олордыҥ ижи су-кадыкты корыырыныҥ министерствозыла, су-кадыктыҥ тӧс јериле, јашӧскӱримниҥ комитедиле јаба ӧдӱп турганы керегинде куучындадылар. Волонтерлор су-кадык јӱрӱм јӱрери јанынаҥ ла медицина јанынаҥ иштӱлерге бӧлинип турган болуптыр. Айдарда, кажы ла бӧлӱк ижин башка ууламјыла апарат.

Врачебно-физкультурный диспансердиҥ баш врачы Равиля Телесованыҥ темдектегениле, республикада спортло, физкультурала анчада ла јашӧскӱрим кӧп јилбиркеп, тазыктырынып туру. Олор дезе таҥкыныҥ су-кадыкка салтары керегинде јакшы билер ле таҥкылабай турган улус. Је мында бир курч сурак турат. Кӧп студенттер спортло тазыктырынар кӱӱндӱ де болзо, амадузына јединип болбой јат. Нениҥ учун дезе спорттыҥ секцияларында јерлер кемдӱ-кемјилӱ, кезигине акча тӧлӧӧр керек болуп турганынаҥ улам, ончо кӱӱнзегендер јӱрӱп болбойт. Бу сурактыҥ аайына база чыгар керек.

Кӱрее-куучынныҥ туружаачылары турултазында тӱп-шӱӱлтелер јараттылар.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА