Алтайдын Чолмоны

«Тойгон-ток, толу-куруй, ток санаа»

20.11.2018

Калганчы јылдарда анчада ла јашӧскӱрим ортодо калыгыныҥ тереҥ тӱӱкилик, ич-кӧгӱстик учурлу байлыктарын, чӱм-јаҥдарын билбес, керексибес улус кӧптӧп јат. «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте баланыҥ байы, боочы-суулардыҥ, айыл-јурттыҥ байы, чӱм-јаҥдары керегинде кӧп бичимелдер чыккан ла кажызы ла башка бичик болуп кепке базылган. Тургуза ӧйдӧ газеттиҥ редакциязы алтай калыктыҥ аш-курсагыныҥ, мал-ажынаҥ алган курсак-тамагыныҥ байы, олорло колбулу чӱм-јаҥдары керегинде бичимелдердиҥ конкурсын јарлаган.

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бӱгӱнги айылчызы јуртээлем билимдердиҥ кандидады, ГАГУ-ныҥ доценти Айана СУМАЧАКОВА. Ол Оҥдой аймактыҥ Каракол јуртында ӧскӧн-чыдаган. Алтай калыктыҥ јебреннеҥ бери азыранып, курсактанып јӱрген аш-курсагыныҥ эт-канга, оору-јоболды эмдееринде тузазы, камааны, аш-курсагыла колбой туткан байы, јаҥдаган чӱм-јаҥы керегинде јиит билимчиле ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

—Кажы ла калыктыҥ јаҥжыккан аш-курсагыныҥ ортозында јебреннеҥ бери кубулбай бӱгӱнге јеткен сӱӱген аш-курсагы бар болуп јат. Алтай калыкта – ол койдыҥ эдинеҥ эткен аш-курсагы деп айдалы?

—Чын. Кӧчкӱн алтай калыкта койдыҥ эди ле оноҥ эткен курсак-тамак јӱрӱминде неле де солып болбос, јаан учурлу курсагы болгон до, эмдиге јетире байрамдарында, чӱм-јаҥдарында, тегин курсактаныжында элбеде тузаланылат та.

Тузалу, толо витаминдерлӱ ле минерал веществолорлу курсакла ажанганы эл-јонныҥ су-кадыгына јаан јӧмӧлтӧлӱ. Су-кадыкты корыырыныҥ бастырателекейлик организациязыныҥ (ВОЗ) јетирӱзиле, эт-канында железо једишпей турганынаҥ улам, 1,5 миллион улус чучурайт. Алтай аш-курсактарда эт-канга тузалу да, керек дезе, бир кандый ооруларды болдыртпазында болушту да, темдектезе, эт-канда железо једишпей турганын јоголторында тузалу курсак-тамак кӧп.

Сойгон койдыҥ эдинеҥ белетеген курсак-тамактыҥ тузалузы, экология јанынаҥ арузы, амтандузы ла чыҥдыйы сӧс јоктоҥ јарт. Ол тоодо кайнаткан канды алзабыс, канда эт-канга јакшы шиҥип турган железо кӧп. Оныҥ да учун кан анемияны болдыртпазында ла эмдееринде јаан болушту болуп туру.

Су-кадык мал-аштыҥ бууры анчада ла А, В2, В6, В12, РР витаминдерле, макро- ло микроэлементтерле, холинле, ӧскӧлӧриле де сӱреен бай. Чактарла оны тиштеп јиири јаҥжыккан. Буур анемияда, радиацияга алдыртканда, эт-кан шӱӱлгенде, канныҥ оорузында тузалу. 100 грамм буурда 350 мг фосфор бар учун, ол мееге болушту.

—Слердиҥ, билимчи кижиниҥ, сӧстӧригер тереҥ билим тӧзӧгӧлӱ деп сезилет, Айана Николаевна. Калганчы ӧйдӧ ӧс калыктардыҥ јаҥжыккан аш-курсагыныҥ тузалузы ла байлыгы керегинде тӱп-шӱӱлтелер эдилет. Алтайлардыҥ аш-курсагы шиҥжӱлелип јат па?

—Бистиҥ ӧрӧги тоолорысты бир канча билимчилердиҥ иштери быжулайт. Темдектезе, Воронежтеги государственный технологический академияда мал-аштыҥ эмдеер-профилактикалык аргалу сырьезы, ол тоодо бууры ла каны шиҥжӱлелет. Ол тоодо башка-башка шылтактардаҥ табылып турган анемияны јаҥжыккан эмдер тузаланбазынаҥ болдыртпас аш-курсактарды шиҥжӱлеер, этле иштеп турган бӧлӱктиҥ бар эп-аргаларын тузаланар технологияларды ла рецепттерди тургузар иштер ӧткӱрилет.

Горно-Алтайсктагы государственный университеттиҥ јуртээлем факультединиҥ ишчилери, студенттери ле аспиранттары алтай курсактарды мал-аштыҥ, ол тоодо койдыҥ эдинеҥ белетеериниҥ ле кичеериниҥ технологиялары јанынаҥ билим-шиҥжӱлӱ иштер база ӧткӱрет.

—Калганчы ӧйдӧ калабыста ӧткӱрилип турган ярмаркаларда јӧргӧмди ле ӧскӧ дӧ алтай аш-курсакты башка укту улус кӱӱнзеп алып турганын кӧрӧдис. Канды садып турган болзо, ол блааш-тартышта садылары јарт. Је оны нениҥ де учун сатпай турулар?

—Бистиҥ калыкта койдыҥ эдинеҥ, ичи-карынынаҥ эткен аш-курсак кӧп: кан, јӧргӧм, керзеҥ, телӱн, тиштеген буур, айланчык, баш, тӧш, эттӱ мӱн ле ӧскӧлӧри де. Олордыҥ кажызы ла сӱреен тузалу ла байа, деликатес деген курсакка келижет. Је технический айалгаларыла јарадылган сок јаҥыс курсак – ол јӧргӧм. Мал-аштыҥ ичи-карды коллагенле, эластинле бай курсак. Ич-карынныҥ јуузында кижиниҥ эт-канын иштедерине база тузалу, неле де солынбас ла полинасыщенный ӱстӱ кислоталар бар.

Кан јанынаҥ айтсабыс, СанПин-ниҥ некелтелериле мал-ашты аҥылу темдектелген јерде сойор керек. Айдарда, бу тушта мал-аштыҥ баалу ла тузалу ичи-карды, каны артып калат. Бу сурактыҥ аайына республиканыҥ башкарузыныҥ кеминде чыгар керек деп бодойдым. Алтай аш-курсактыҥ аҥылузын ајаруга алып, канды база садарын јарадар керек.

—Јылдарла, ӱйелерле алтай калык мал-ашты сойып, оныҥ эт-канынаҥ курсак эдип јиирин, оныла колбулу кандый чӱм-јаҥын тударын, байлаарын там ла ундып браат. Ол ло койды озогы эп-аргала ӧзӧп сойорын эмдиги ӱйе база ундыйт…

—Алтай калыктыҥ курсагын таап јиири, ол тоодо аҥдаары, сойоры, аш-курсак белетеери – бӱткӱл философия деп айдарга јараар. Јебреннеҥ келген чӱм-јаҥдарла, јаҥжыгуларла курсактанарында ич-кӧгӱс учур бар, онызы бӱгӱнги ӧйдӧ сӱреен баалу. Кӧп ороондордыҥ билимчилериниҥ шӱӱлтезиле болзо, эл-јонныҥ ӧйинеҥ ӧткӱре семиргениниҥ шылтактарыныҥ бирӱзи – ол курсак-тамак белетеериниҥ ле јиириниҥ ич-кӧгӱстик байлу учуры јоголып браатканы. Алтай калык, кудайга баш, курсактанарыныҥ, аш-курсак белетеериниҥ байлу-чӱмдӱ учурын улалттып, ундыбай апарып јат.

Алтай калыкта, темдектезе, кой сойоры Алтайдыҥ ээзине алкыш-быйаннаҥ башталат: кандый амадула сойып јатканын айтканынаҥ ла јараду сураганынаҥ. Белен курсакты јиирдеҥ озо, билениҥ јааны озо ло от-энени кӱндӱлейт. Мал-ашты эҥирде эмезе тӱнде сойорго јарабас. Јиирге эмезе байрамга сойып јаткан мал-аштыҥ бажын кӱнчыгыш јаар салар. Мӧҥкӱ јууганда ла кӱндерге сойзо — кӱнбадыш јаар.

Онойдо ок аш-курсакта бойыныҥ этиказы бар. Эҥ ле кӱндӱлӱ кижиниҥ, айылчыныҥ алдына койдыҥ куйкалап кайнаткан бажын салат, тӱштӱк алтайларда дезе, койдыҥ тӧжин салган тепши салылат. Бӱткӱлинче кайнаткан белкенчекти кижи алган уулдыҥ тӧрӧӧндӧри келинниҥ ада-энезине тӧрӧӧндӧр боло бергенин ле тоомјызын керелеп јетирет.

Ажанган кийнинде алкышты мынайда айдар керек: «Тойгон-ток, толу-куруй, ток санаа».

—Бис оогошто адам койдыҥ бажын кайнадала, бистиҥ ончобыска ӱлештиретен эди. Бис, балдар, кӱӱн-кӱч јок јийтен эдис. Эмди кӧрӧр болзо, онызы база учурлу эмтир. Јаандар сӧӧкти кандый ару ла лапту челдейтен эди…

—Башты да, койды сойгон ло кийнинде отко быжырган керзеҥди де, буурды да билениҥ кажы ла кижизине ӱлештирип јат. Онызы нак ла бирлик болорыныҥ ла јадарыныҥ темдеги деп чотолот.

Сӧӧкти челдеериле колбулу база кӧп байланыштар, кеп куучындар бар. Сӧӧкти јетире челдебеген уулдыҥ соҥында ӱйи шалыр болор, кыстыҥ дезе балдары чимириктӱ болор дежер. Онойдо ок јилигин јарып јибеген сӧӧкти база таштаарга јарабас, онойдо кылынза, айыл-јурты, мал-ажы ток-тойу, толо болбос.

Јарынды таштабас, керектӱ тушта неме билер кижиге, јарын кӧрӧӧчиге, барар. Кары керегинде јараш кеп куучын да бар, кӧп улус оны билер. Кӧп тӱрк калыктарда јарынды кижиниҥ коручылы деп чотойдылар. Оны јорыктап, аҥдап јӱрзе, кожо алатан јаҥжыгу бар. Јолдо узун тӱндерде карынды отло коштой тургузып алза, оныҥ кӧлӧткӧзи кижиге тӱҥей болот. Кижи бойын јаҥыскан деп сеспей, оныла куучындажып та отурар аргалу…

Сӧӧктӧрдӧҥ балдарга ойынчыктар да эткендер. Баланыҥ койу кӧчӧзинде ада кижи койдыҥ мойын сӧӧгин ӱйелеп айрыбазынаҥ ла челдеп јат. Оноҥ оны бӱткӱлинче кургадып, кереҥге аҥылу јерде илип койот. Ол баланыҥ мойны бек болорын, ол кӱчтӱ, турумкай ла чыдамкай болуп ӧзӧрин керелейт. Эмдиги сыймучылар кижиниҥ эҥ баштапкы, куу башла бириктиреечи мойын сӧӧгиниҥ чын турганынаҥ, ордынаҥ чыкпаганынаҥ бастыра сын-арканыҥ, айдарда, текши су-кадыгыныҥ јакшы айалгазы камаанду деп чотойт.

Кургак мойын сӧӧктӧрдиҥ тоозы биледе канча бала барын кӧргӱзет.

—Айана Николаевна, кезик алтай аш-курсактарды белетеерин эмдиги бис ундып та салганыс, чынын айтсабыс, билбезис те. Слер, алтай аш-курсакла јилбиркеп јӱрген билимчи, байла, ондый аш-курсактарды билереер?

—Ондый курсактыҥ бирӱзи чапкыш. Оны канайда белетеери керегинде сурактарды бис тергеениҥ кӧп аймактарында эл-јонго бергенис. Билер улустыҥ тоозы каруу бергендердиҥ 2-деҥ 12 процентке јетирези болгон. Бу да тоо Турачак аймактыҥ Курмач-Байгол ло Бийка јурттарыныҥ улузынаҥ алылган. Сурактарга каруу бергендердиҥ бу курсакты ла оны белетеерин билери эмезе билбези јажынаҥ камаанду болгоны јарт. Ол курсакты угуп, билип јӱрген де улустыҥ тоолузы ла канайда белетеерин билер болгон.

Чапкыш согумныҥ ӧйинде белетелет ле тоҥырылат. Чапкыш аҥылу технологияла белетелген јаан карынга сугулат. Ого чандыр, буур эт (диафрагма), кыпту карын, кӧстӱ карын, јумур, айланчык, јаан ла чичке ичеге, мӧӧн, кыйма, карын јуу ла кан салылат. Кышкыда, анчада ла эрте јас ӧйинде эт-канга витаминдер ле ӧскӧ дӧ веществолор сӱреен керектӱ тушта бу байлык ла ток-тойу курсак аргадайт. Тоҥурган чапкыштыҥ ады эмди јарт боло берет…

—Слер, Турачак аймактыҥ келди кижи, чапкышты белетеп билер болбойоор? Бу куучынды кычырала, кем де оны белетеерге кӱӱнзезе, Слер айдып, айса болзо, кӧргӱзип те берер болбойоор?

—Кыйалтазы јоктоҥ. Мен јуртээлем факультетте «Алтай национальный аш-курсакты белетеериниҥ технологиязы» деп спецкурстыҥ программазын тургузып иштейдим. Ол аайынча мен алтай курсак-тамакты белетеериниҥ ле кичеериниҥ технологиязына ӱредедим. Эмди кӱӱнзеген улустаҥ группа јууп, бу билгирлерге ӱредедис ле ӱредӱ алганы керегинде сертификат бередис. Онойдо ок студенттер алтай аш-курсак аайынча (чеген, талкан, алтай чай ла калаш, јӧргӧм, кан ла ӧскӧлӧри де) дипломный иштер бичийт. Эл-јон су-кадыкка јаан тузалу ла керектӱ курсак-тамагын эдип ле јип билер учурлу.

—Эрмек-куучын учун, алтай аш-курсакты, оныҥ учурын ла байын шиҥжӱлеп, бу ишке ӱренеечилерди тартып, ӱредип турганыгар учун јаан быйан! Бу ижигерде једимдер кӱӱнзейдим!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА куучындашкан