Алтайдын Чолмоны

Эрмитажта, эл музейде – Пазырыктыҥ кебизи

27.11.2018

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде кӱчӱрген айдыҥ 22-чи кӱнинде «Алтай Республикада  јуртап јаткан калыктардыҥ кеелеер ле узанар албаты устарыныҥ ичкери ӧзӱми» деген билим-практикалык конференциязы ла пазырык культураныҥ орныктырылган кийис кебизиниҥ таныштырузы ӧтти.

Албаты устарыныҥ   јайаандык  ижиниҥ   ичкери ӧзӱмине, бӱгӱнги айалгазына ла аргаларына учурлалган конференция «Кӧчкӱндердиҥ энчи-байлыгы» деген ӱлекер аайынча ӧткӧн. Шак бу ӱлекер 2017 јылда Президенттиҥ фондыныҥ гранттарыныҥ экинчи бӧлӱгинде јеҥӱчил болуп чыккан. Конференция Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, эл музейдиҥ, Горно-Алтайсктыҥ ботанический садыныҥ, «Солнечная энергия» ООО-ныҥ јӧмӧлтӧ-болужыла ӧтти.

Конференцияныҥ ижинде билимчилер, тӱӱкичилер, этнографтар,  албаты устары, ӱренеечилер туруштылар.

Јуулган улуска албаты эдимдериниҥ «Алтай кийис» деген ассоциациязыныҥ, онойдо ок Президенттиҥ грантыныҥ  «Кӧчкӱндердиҥ энчи-байлыгы» деп ӱлекериниҥ башкараачызы Айсура Таханова ассоциацияныҥ ижи јанынаҥ јетирӱ этти.

—«Алтай кийис» деген  организация 2013 јылда тӧзӧлгӧн. Ӧткӧн беш јылдыҥ туркунына организация јонјӱрӱмдик ле культуралык учурлу ӱлекер аайынча кийис базарына јурт јерлерде социальный категорияга кирип тургандарды, ол тоодо балдарды, таскадып ӱреткен.  Ол ӱредӱни бӱгӱнги кӱнге јетире  јети јӱске шыдар улус алган.

Јебрен-кумран ӧйлӧрдӧ кийисти базарыныҥ, оноҥ эдимдерди белетеериниҥ эп-аргаларыла, јажыттарыла јилбиркеп, организация «Кӧчкӱндердиҥ энчи-байлыгы» деген солун ӱлекерди бичиген.  Учурыла јаан ӱлекер бир ле уунда ла чук: культура, туризм, јонјӱрӱмдик бӧлӱк, јурт ээлем, экономика деген башка-башка ууламјылар аайынча иштеген.

«Алтай кийис»  организацияныҥ ӱлекериниҥ база бир амадузы пазырык культураныҥ кийис кебизин орныктырары болгон. Кийисти базарында, тӱкти будыырында азыйгы ундыларга, јылыйарга јуукташкан эп-сӱмени, ээжилерди чаракчадаҥ јууп тузаланары болуптыр. Олор бу каруулу ишке јербойыныҥ улузын, јашӧскӱримди јилбиркедип тартарга амадаган. Олор  Пазырыктаҥ чыккан кийисти орныктырып, эл музейге јӱсјылдыгыла колбой оныҥ фондына учурлалып табыштырары јанынаҥ јолду шӱӱлтеге келгендер.

Шак оныҥ учун бу ӱлекер аайынча 2018 јылдыҥ кандык айында Алтайдаҥ бир бӧлӱк устар Санкт-Петербургка, Государственный Эрмитажка јол туткан. Амадузы Пазырыктыҥ  корумдарынаҥ чыккан кийис эдимдерле тереҥжиде таныжары, шиҥдеери болгон. Эрмитажта устарды кеми 30 кв. м. эҥ јебрен ле эҥ јаан кебис сӱрекей јилбиркеткен ле кайкаткан болуптыр.

Эрмитажтыҥ дирекциязыныҥ, онойдо ок Пазырыктыҥ фондторыныҥ коручылы Елена Степанованыҥ шылтузында устарга тӱӱкилик учурлу, кайкал болгон табынтыларла јууктада таныжар арга болгон.

Јаҥыс ла бистиҥ устарга экспонаттарлу викториналарды ачкан. Кийистиҥ чыҥдыйын билерге колло тудуп, кийисти кеелеп, чололоп, кулјалап белетеген аайын, ӧҥдӧрин јууктаҥ кӧрӧргӧ јаан ырыс болгон.  Ӱлекерле иштеп турган бир бӧлӱк улус музейдиҥ фондторыла кыракы иштеген. Олор мынаҥ бойыла кожо будыган тӱкти апарган. Ондогы кийистиҥ ӧҥдӧриле тӱҥдештирген. Кийистеҥ белетеген ончо эдимдер малдыҥ кургаткан эки кат эдип толгогон чичкечек учуктарыла кӧктӧлгӧн.

Устарга Пазырыктыҥ корумдарынаҥ чыккан койдыҥ уужаган (илелеп) терезиниҥ јаан эмес ӧӧнин кӧргӱскен. Койдыҥ угын, јылдыҥ кандый ӧйинде кыркыганын чокымдап билерге. Ӱлекердиҥ турчылары бирлик кӱӱн-тапла мындый  укту койлор тургуза ӧйдӧ база бар деп јӧпсинген. Койдыҥ тӱгиниҥ аайыла кӧрзӧ, мындый койлор таланыҥ бийиктей турган аймактарында бар болуптыр.

Ижине тузалу, керектӱ алган билгириле устар (ӱлекердиҥ турчылары) јайгыда Горно-Алтайсктыҥ ботанический садына, оныҥ јааны А. А. Ачимованыҥ јӧмӧгӧниле Камлакта ӧткӧн практикалык ӱредӱ-семинарларда ӱлештилер.  Ӱредӱ ӧйинде јаан ајару тӱкти ӧзӱмдердеҥ алган будуктарла будыырына эдилген. Онойдо ок пазырыктыҥ эп-аргаларын бӱгӱнги кебис эдимдерде тузаланары јанынаҥ солун јетирӱлер болгон.

Ӱредӱ-семинарда алтанга шыдар улус турушкан. Шак мында пазырык культураныҥ кийис кебизин орныктырарга оныҥ тӧзӧгӧзине јарамыкту баштапкы кийис базылган.

Оныҥ кийнинде Јоло-Кайырлыктыҥ устарыныҥ баштаҥкайыла база ӱредӱ ӧткӧн. Мында устар кебиске керектӱ кийисти баскан. Бойлоры таҥынаҥ тӱкти ӧзӱмдерле, тазылдарла, тыттыҥ чӧбрӧзиле будып, тӱӱкилик кебистеги ӧҥдӧрди ченеп тапкандар.

Јолоныҥ устары Светлана Тонкурованыҥ ла Светлана Чугинаныҥ шылтузында орныктырып јаткан кебиске  јарамыкту тӱк будылган.

Устардыҥ белен кийисле ижи алтай кеп-кийим кӧктӧӧчи ус З. К. Таханованыҥ билгир башкартузыла ӧткӧн. Кебисти устар колло кӧктӧгӧн.  Оныҥ кеми (бийиги 420 см, јалбагы 580 см, текши кеми 30 к. м. кирелӱ) Эрмитажтагы кебистиҥ кемиле кӧктӧлгӧн. Шак бу тӱӱкилик учурлу кебисти 3 айдыҥ туркунына 5 кижи кӧктӧгӧн – деп, А. Таханова бойыныҥ јетирӱзинде айтты.

Оныҥ кийнинде конференцияныҥ туружаачылары алтай албатыныҥ јаҥжыккан јаҥжыгулары, эдинген-тудунган эдимдериниҥ байлу, учурлу темдектери керегинде В. Ойношевтиҥ јетирӱзин уктылар. Ол алтай кижиниҥ камчызыныҥ биледеги учуры јанынаҥ айдарда, А. Ачимова республиканыҥ устарыныҥ јербойында ӧзӱп турган ӧзӱмдериле тӱкти будыырындагы аргалары ла мынаҥ ары ӧзӱми, оны элбеде тузаланары јанынаҥ айтты. Албаты устарыныҥ эдимдерине эл-јонныҥ, онойдо ок туристтердиҥ јилбӱлерин керектӱ кемине чыгарары јанынаҥ јетирӱ этти. Устардыҥ эдимдери чыҥдый, ӧҥжик, јаанга-јашка тузалу болоры јанынаҥ В. Кыдыева јетирӱ этти. Јӱрӱм кӱннеҥ кӱнге кубулат, ичкери барат. Айдарда, албатыныҥ да јаҥжыгулары ичкери ӧзӱмдӱ. Вера Якшиновна кийис кебистиҥ, сырмактыҥ бӱгӱнги кӱндеги учуры јанынаҥ солун шӱӱлтелер айтты. Алтай кулјаны, чолоны шиҥдеери, оныҥ тӱӱкидеги јери, башка-башка калыктарда кулјаныҥ учуры јанынаҥ солун јетирӱзиле М. Чочкина таныштырды. Туружаачылар онойдо ок С. Катынованыҥ, В. Стародубцеваныҥ ла оноҥ до ӧскӧ улустыҥ јетирӱлерин соныркап уктылар. Конференцияда кӧдӱрилген  сурактар аайынча оныҥ туружаачылары бирлик кӱӱн-тапла резолюцияны јараттылар.

Кумраннаҥ јолду алтай кебис

Пазырыктаҥ чыккан ла такып ойто орныктырылган кийистеҥ кеелеп-кееркедип эткен кебиске учурлалган сӱрекей јаан ла јараш байрам эл музейдиҥ атриумында бу ок кӱнде бийик кеминде ӧтти.

Јуулган јаан-јаш айылчылар «Алтай кийис»  деген организацияныҥ  «Кӧчкӱндердиҥ  энчи-байлыгы» деп ӱлекериле  ӧмӧ-јӧмӧ иштеген улузыла танышты. Олор — ӱлекердиҥ башкараачызы Айсура Таханова, ӱлекердиҥ координаторы Марина Конунова, Горно-Алтайсктыҥ ботанический садыныҥ јааны Алтынай Ачимова, этнограф, эл музейдиҥ баш билим ишчизи Вера Кыдыева, Пазырыктыҥ кийис кебизин белетеген ус Зинаида Таханова, кийисле иштеечи ус Ася Тижимеева. Олордыҥ кажызы ла солун ӱлекерле иштегени керегинде видеороликле ӱйдешкен јетирӱлер эттилер.

Темдектезе, Вера Кыдыеваныҥ айтканыла, алтай кебис јолын 1947 јылда алынган. Ады јарлу билимчи С. М. Руденко Ленинградтаҥ экспедицияла келген. Экспедиция ӱч јылдыҥ туркунына (1947, 1948, 1949) каандардыҥ корумдарында казынтылу иш ӧткӱрген. Онойып, 1949 јылда Пазырыктыҥ бежинчи корумынаҥ  эр ле эпши улустыҥ мӧҥкӱлери  чыккан. Корум бойы јебренде  тонолгон болуптыр. Корумнаҥ тогус аттыҥ сӧӧги чыккан. Олордыҥ ӱстинде  јазып-чечип салган абра-колесницада јаткан ла  оныҥ ӱстин јаан кебисле бӱркеп салган деп, Вера Якшыновна айтты. Билимчи-этнограф кебисти орныктырары аайынча иш 1950 јылдарда бийик кеминде ӧткӧнин аҥылап темдектеди.

Бу ӱлекер  Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ, онойдо ок ӧскӧ дӧ кӧп тоолу улустыҥ јӧмӧгӧниле ичкери јолын алынганын ӱлекердиҥ турчылары баалап, байрамдык таныштыру ӧйинде кӧп быйанду сӧстӧрин келген айылчыларга акту кӱӱндеринеҥ айдып, кереес сыйларын табыштырып, курын курчадылар. Темдектезе,  «Алтай кийис» деген организацияныҥ Быйанду самаралары Госдуманыҥ депутады Родион Букачаковко, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ политиказы, јондык биригӱлер ле СМИ-лер аайынча комитединиҥ јааны Вячеслав Ухановко, культураныҥ министри Ольга Антарадоновага, ӱлекердиҥ кураторы Александр Манзыровко, «Солнечная энергия» ООО-ныҥ јааны Андрей Ялбаковко ло оноҥ до ӧскӧлӧрине табыштырылды.

Таныштыру ӧйинде Јоло-Кайырлыктаҥ, Кеҥидеҥ келген ус колду кийис базаачыларга Быйанду самаралар  база табыштырылган.  Алтын колду устардыҥ тоозында, темдектезе, Надежда Анатова, Юлия Аныева, Суркурай Белекова, Таҥдалай, Алена, Ольга, Серафима Дибаковалар, Светлана Каймина, Раиса Кармышева, Эмма Чараганова, Нина Туймешева, Экемель Амырова ла оноҥ до ӧскӧлӧри. Бу байрамдык эҥирде байлык ченемелдӱ кӧкчи, алтай кеп-кийимдердиҥ кӧп тоолу кӧрӱлериниҥ јеҥӱчили Зинаида  Тахановага алкыш-быйанду сӧстӧр дӧ,  кереес сыйлар да табыштырылды.

Јоло-Кайырлыктаҥ келген устар, айылчылар агаш айылдыҥ эжик алдына кӱреелей туруп, алтай јаҥарын чӧйди. Калыктыҥ јаҥдаган јаҥжыгулары, эдинген-тудунган эдимдери, культуразы бу байрамда бир тизӱле ӧтти. Алтай албаты иштеп те, быйандап та, оморкоп то билери бийик кеминде кӧргӱзилди.

Алтай кебистиҥ таныштырузында ӱлекердиҥ турчыларын Вячеслав Уханов, Ольга Антарадонова, Борис Алушкин, Светлана Полетаева, Александр Манзыров, Юлия Сакашева ла оноҥ до  ӧскӧ улус уткыдылар.

Светлана Полетаева бойыныҥ уткуулду сӧзинде айтты: «Он јыл мынаҥ кайра талада кийис керегинде табыш та болбогон, је Татьяна Бабрашева акту кӱӱнинеҥ, бойыныҥ ичкери кӧрӱмиле, турумкайыла бу ишти баштаган. Республикала јорыктап, кӧп улусты кийисти базарына, тӱкле иштеерине ӱреткен».

Пазырыктаҥ чыккан кебистиҥ албатызына бурылганын керелеген кӧдӱриҥиниҥ режиссеры Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Айана Шинжина. Байрамда бијениҥ ле кожоҥныҥ «Алтам» театры, Алаш Топчин, Татьяна Лашутина эрчимдӱ туруштылар.

Кӧдӱриҥилӱ айалгада Айсура Таханова эл музейдиҥ директоры Римма Еркиновага алтай кебисти табыштырды. Кӱӱнзеген улус эл музейге келип, кайкалга бодолду алтай кебисле таныжар аргалу.

К. ПИЯНТИНОВА