Алтайдын Чолмоны

Jаргы ижинде – албатыныҥ чыгартулу улузы

27.11.2018

Присяжный заседатель – не улус, чыдулары ла молјулары кандый, олорды канайда тудуп јат? Бу керегинде Алтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ јаргычызы Е. Табакаев куучындайт.

–                Евгений Александрович, присяжный заседатель болуп кандый улус тудулар аргалу?

–                РФ-тыҥ граждандарыныҥ јаргыда албатыныҥ чыгартулу кижизи – присяжный заседатель болуп туружар тап-эриги јасакла быжулалган. Кандый улус присяжный заседатель болор аргазы јок, куучынды мынаҥ баштаза, артык болгодый. «Россия Федерацияда текши юрисдикцияныҥ федерал јаргыларында присяжный заседательдер керегинде» федерал јасакта айдылганыла, присяжный заседательге кандидаттардыҥ тооломын тургускан ӧйдӧ 25 јажы толбогон, јаргыныҥ ого эдилген кезедӱзи бӱтпеген эмезе кезедӱниҥ ӧйи ӧтпӧгӧн, иштеер аргазы јок деп јаргы јӧптӧгӧн, алкоголизмле, наркоманияла, токсикоманияла оорыганыла, психиказы узак ӧйгӧ оору болгоныла колбой наркологический эмезе психоневрологический учетто турган, каршулу керек эткен деп серемјиде болгон, јаргы ӧткӧн тилди билбес улус присяжный заседатель болор аргазы јок.

Бого ӱзеери, јасакта темдектелгениле, присяжный заседательдердиҥ текши эмезе запасной тооломына кийдирилген кижи бу молјуларды бӱдӱрерге буудакту айалга бары керегинде угузу бичик бичигенде, ол тооломноҥ чыгарылып јат. Мындый айалгалардыҥ тоозында: заседательдиҥ молјузын су-кадыгыныҥ айалгазыла бӱдӱрип болбозы; 65 јажы толгоны; јербойында бойы башкарынар јаҥдарда государстволык эмезе талдашту јамыда иштегени; јеткер болдыртпазыныҥ федерал службазыныҥ, государстволык коруныҥ федерал јаҥдарыныҥ эмезе тыш кайуныҥ органдарында контракт аайынча јуучыл иште болуп, оноҥ чыккан кийнинде беш јылдыҥ туркунына; јаргычы, прокурор, шылучы, адвокат, нотариус, јаргы приставтардыҥ службазыныҥ ишчизи эмезе таҥынаҥ детектив болуп иштеген ӧйдӧ лӧ бу ижин токтотконынаҥ ала беш јыл ӧтпӧгӧнчӧ; ичбойындагы керектердиҥ органдарыныҥ, таможенный јаҥдардыҥ эмезе уголовно-исполнительный учреждениелердиҥ ишчизиниҥ аҥылу званиелӱ ишчизи болгоны ла бу иштеҥ чыкканынаҥ ала беш јыл ӧтпӧгӧнчӧ; мӱргӱӱл јаҥныҥ ишчизи болгоны.

Је бу бӧлӱк улус јаргы керекте туружар кӱӱндӱ болзо, присяжный заседатель болор аргалу.

Анайда ок бир ле кижи јаргыда присяжный заседатель болуп бир јылдыҥ ичинде бир катаптаҥ кӧп туружар аргазы јок.

60 јаштаҥ ашкан улус, 3 јашка јетпеген балалу ӱй улус, јаҥдаган мӱргӱӱл јаҥыла колбой јаргы керекте туружып болбос деп бойын чотогон улус ла јаргы керекте туружарын буудактаган ӧскӧ дӧ чын шылтактарлу улус угузу бичик бичип эмезе јӧптӧжип, присяжный заседательдиҥ молјуларын бӱдӱреринеҥ јайымдалар аргалу.

Присяжный заседательге кандидат болгон кижи керегинде тооломдогы јетирӱлер кандидаттыҥ паспорттогы јетирӱлериле башкаланып турза, ол анайда ок присяжный заседательдердиҥ коллегиязын тӧзӧӧринде туружар аргазы јок.

Бу адалган ончо айалгалар ла буудактар присяжный заседательдердиҥ коллегиязын тӧзӧӧр ӧйдӧ јаргыныҥ јуунында кӧрӱлет.

–                Присяжный заседательдер турушканыла ӧткӧн јаргылар кандый керектерди кӧрӱп јат?

–                Аймактыҥ јаргыларына бурулаткан кижиниҥ сурагыла присяжный заседательдердиҥ турушканыла мындый керектер кӧрӱлер аргалу: кижи ӧлтӱрген деп бурулаткан кижиниҥ шылу кереги; кижиниҥ су-кадыгына ӧнӧтийин уур-кӱч каршу јетирген ле мынаҥ улам кижи корогон керек; государстволык эмезе јондык ишчиниҥ, эмезе јаргы эткен ле шылу ӧткӱрген кижиниҥ, эмезе тап-эрик корыыр ишчиниҥ јӱрӱмине каршу јетирерге умзанганы; анайда ок геноцид керегинде керектер. Наркотиктерди јаан кемдӱ сатканы ла эткени, наркотиктерди ӧткӱриштирген улустыҥ керектери аймак јаргыларда база присяжный заседательдер турушканыла кӧрӱлер аргалу.

–                Присяжный заседательдердиҥ тоозы 12 кижи болорына бис темигип калганыс. Республиканыҥ аймак ла кала јаргыларында бу тоо кубулар ба?

–                Эйе, база бир кубулта – присяжный заседательдердиҥ тоозы астаганы. Республиканыҥ аймак ла кала јаргыларында присяжныйлардыҥ коллегиязы 6 кижидеҥ турар ла ӱстине запасной 2 заседательдер болор, текши алза, 8 кижи. Коллегияны тӧзӧӧргӧ 12 кандидат јеткил болор. Бийиктей јаргыларда присяжный заседательдердиҥ коллегиязы 8 кижидеҥ ле 2 запасной заседательдердеҥ турар, текши тоозы 14-тӧҥ ас эмес кандидат болор керек.

–                Присяжный заседательдердиҥ тооломдоры канайда белетелет? Кандый бир кижи заседатель болорго сӱрекей кӱӱнзеп, је тооломго кирбеген болзо, бу керегинде угузар аргазы бар ба?

–                Заседательдердиҥ тооломы, ого кем кирери кандый бир кижиниҥ, улустыҥ кӱӱниле тӧзӧлӧр аргазы јок, мыны јасак јеткилдеп јат. Онойдо, федерал јасактыҥ некелтезиле, тӧрт јылдыҥ ичинде бир катап Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ башкартулары присяжный заседательдерге кандидат болгон улустыҥ текши ле запасной тооломын, ого муниципал тӧзӧлмӧдӧ јаантайын јаткан улусты кийдирип, тургузат ла РФ-тыҥ «Талдаштар» деген государстволык автоматизированный системазы ӱнбереечилердиҥ ортозынаҥ кандый бир кижини келишкенче ле талдап алза, тооломго ол кижи кирер аргалу. Оноҥ республиканыҥ аймак (кала) јаргыларында тургузылган аҥылу компьютерный программа канча кандидат керек – ончо кижини бу тооломдордоҥ келишкенче айдат. Кижи бойы угузу бичик бичип, присяжный звседатель болор аргазы јок – кандидат болотон улусты автоматизированный система келишкенче талдап јат.

–                Присяжный заседательдерге кандидаттардыҥ тооломына киргенин кижи кайдаҥ билер?

–                Кандидаттардыҥ тооломына кийдирилген ончо граждандарга аймактардыҥ башкартуларынаҥ бу керегинде самаралар келер. Республиканыҥ кӧп улузы мындый самараларды алган. Бого ӱзеери, присяжный заседательге кандидат болгон улустыҥ тооломдоры аймактардыҥ газеттеринде јарлалат.

–                Јаргылаткан кижи оныҥ керегин присяжныйлардыҥ јаргызы кӧрзин деп нени эдер керек?

–                Каршулу керек аайынча шылу иш тӱгенип, бурулаткан кижи ончо материалдарла танышкан ӧйдӧ керегин присяжныйлардыҥ јаргызы кӧрӧри јанынаҥ суракту бичик (ходатайство) бичиир учурлу. Мындый эп-аргала ӧдӧр јаргыныҥ аайы-бажын шылучы ого јартап јат. Јаргыда кӧрӱлген керекте бурулаткан улус бир канча болзо ло олордоҥ бир кижи керекти присяжныйлардыҥ јаргызы кӧрӧри керегинде сурагын угускан ла арткандары мынаҥ мойногон болзо, јаргычы керекти присяжный заседательдер турушканыла кӧрӧрин јарадар аргалу, мындый јарадуны јасак берип јат.

–                Присяжный заседательдер турушканыла ӧткӧн јаргыныҥ аҥылулары кандый, бу керегинде куучындап берзегер, Евгений Александрович?

–                Присяжный заседательдердиҥ турушканыла ӧткӧн јаргы, чын да, тегин јаргынаҥ аҥыланып јат. Уголовный ла уголовно-процессуальный јасактарды билерин, олорды јаргы ӧйинде тузаланар ченемелдӱ болорын јасак присяжныйлардаҥ некебей јат. Јаргы эдеринде олордыҥ јӱрӱмдик ченемели, бойыныҥ ла јондыктыҥ алдында ак-чек болоры, кӧрӱлген керектиҥ айалгаларын, учурын оҥдооры чыгарган јӧбиниҥ тӧзӧлгӧзи болор керек.

Присяжный заседатель молјуларын бӱдӱрер алдында бу ишти ак-чек ле чындык бӱдӱрери, јаргыда кижини бурулаган да, актаган да ончо айалгаларды ајаруга алары, шылу керекти кӧрӧр ӧйдӧ јаргылаткан кижини бурулабай да, актабай да, бойыныҥ кӧгӱс кӧрӱмиле, санаа-сагыжыла, ак-чегиле башкарынары јанынаҥ черт берип јат.

Јаргы ӧйинде присяжный заседательдер јаргыны башкарып ӧткӱрген јаргычы ажыра бурулаткан кижиге, каршу эдилгендерге, керечилерге, эксперттерге ле специалисттерге сурактар берер ле јаргыга чыгарылган керелерле, документтерле таныжар аргалу. Је олорго шылу керек аайынча таҥынаҥ шиҥжӱ ӧткӱрерге ле јаргыдаҥ башка јерде јетирӱлер јуурга јарабас, анайда ок јаргы ӧткӧн ӧйдӧ кыптаҥ чыгар, кӧрӱлген керек аайынча јаргыда турушкан ла ӧскӧ дӧ улусла тыштанар ӧйдӧ куучындажар эриги јок.

Бу ла тургузылган ӧскӧ дӧ ээжилерди бускан заседательдерди тооломноҥ чыгарып, ордына ӧскӧ присяжныйларды тургузат. Јуундары канайда ӧткӧнин, кем ӱнин канайда бергенин присяжныйлар јарлабас учурлу. Олордыҥ ончо молјуларын тоолобой јадыс, бу јасак-ээжилерде бичилип калган.

Присяжный заседательдерге јаргыда туружарга, јаргы јӧбин чыгарарга ондый ла кӱч керек эмес болгонын аҥылап темдектеер кӱӱним бар. Олор бурулаткан кижиниҥ керектерин юридический јанынаҥ баалабай јадылар ла тургузылган сурактарга нениҥ учун «јок» эмезе «эйе» деген каруулар бергенин јартабас аргалу.

–                Присяжный заседательдерге тургускан сурактарга каруулар суракту листтерде бичилет. Бу керегинде куучындап берзегер.

–                Суракту листтер – шылу керектерди јаргыда присяжный заседательдердиҥ турушканыла кӧргӧниниҥ тӧс учурлу бӧлӱги болуп јат. Бу листке киретен сурактар присяжныйлар јогынаҥ шӱӱжилет ле олор шылу ӧйдӧги айалгаларды, бурулаган да, корыган да јандардыҥ шӱӱлтелерин ајаруга алып тургузылат.

Суракту листте кыйалтазы јогынаҥ 4 сурак тургузылат: мындый керек болгоны чын керелелген бе, бурулаткан кижи чын бу керекти эткен бе, бу керек эдилеринде јаргылаткан кижи чын бурулу ба, јаргылаткан кижи бурулу болгонын алынгажын, ого килемји эдер керек пе?

Кӧрӱлген керек аайынча ӧскӧ дӧ сурактар болор аргалу.

–                Присяжный заседательдер јаргылаткан кижи бурулу ба эмезе јок по деп, бойыныҥ јӧбин чыгарган болзын, бу јӧп јаргычыныҥ чыгарган турулта јӧби кандый болорына камаанын јетирип јат па?

–                Јаргыныҥ јӧбин чыгарар тушта јаргычы присяжный заседательдердиҥ коллегиязыныҥ јӧбине тайанат. Присяжныйлар бирлик кӱӱндӱ јӧп чыгарганы јакшы эмей. Је ӱч сааттыҥ туркунына шӱӱжип, заседательдер бирлик јӧпкӧ келбезе, турулта јӧп ӱнберишле эдилет. Присяжныйлар ӱнбериште турушпас јаҥы јок.

–                Присяжный заседательдердиҥ ижи, јолыныҥ чыгымдары тӧлӧлип јат па?

–                Присяжный заседательдерди молјуларын бӱдӱрерге јыл ичинде бир катап 10 кӱнге алдыртадылар. Бу ӧйгӧ јаргыда кӧрӱлген керек тӱгенбезе – јаргы учына јеткенче. Бу ӧйдиҥ акчазы заседательге федерал бюджеттеҥ орныктырылып јат, ол заседательдиҥ тӧс иштеген јеринде бу ӧйгӧ алган орто ишјалынаҥ ас эмес болор учурлу. Анайда ок присяжный заседательге јолго чыккан, конор јер учун тӧлӧгӧн акча орныктырылат.

–Мен присяжный заседательдиҥ тоозына кирген болойын, је иштеген тӧс јеримниҥ башкараачызы иштеҥ барып турганымды јаратпай јат. Мындый айалгада нени эдер?

–                Присяжный заседатель болгон кижиге јаргы ӧдӧр ӧйдӧ молјуларын бӱдӱрерин буудактаганы учун башкараачы каруузына тургузылары РФ-тыҥ администрациялык тап-эрик бузуштар керегинде јасагында бичилген. Присяжный заседательди иштеген тӧс ижинде јаргы ӧткӧн ӧйгӧ божодор эмезе солыыр арга јок болзо, ӧскӧ заседатель тургузып јадылар.

–                Алтай Республиканыҥ аймак (кала) јаргыларында присяжный заседательдерге иштеер кандый айалгалар тӧзӧлгӧн? Присяжный болоры – јеткерлӱ иш пе?

–                Республиканыҥ аймак јаргыларында уголовный керектерди присяжный заседательдердиҥ турушканыла кӧрӧр кыптар темдектелген. Јаргы ӧдӧр лӧ заседательдер јуундажар кыптар керектӱ ончо немеле, ол тоодо јеткер болдыртпас јазалдарла јеткилделген.

Присяжный заседательдер јаргыныҥ ижинде турушкан ӧйдӧ, јаргычылардый ок, јайымын корыган ла олордыҥ бойын чеберлеген гарантияларлу. Присяжный заседательге молјуларын бӱдӱрерге буудак јетирген улус каруузына тургузылары РФ-тыҥ јасактарында темдектелген.

–                Телекӧрӱлтениҥ экранында кӧп тоолу шоуларда присяжный заседательдер турушканыла ӧткӧн јаргылар јӱрӱмде чын јаргыларга тӱҥей бе?

–                Мындый берилтелерди кӧрӱп турган улуста јаргы јеҥил иш ле тӱрген, бир ле кӱнге ӧдӱп турган деген јастыра кӧрӱм тӧзӧлӧрдӧҥ айабас. Је бу ойын эдип кӧргӱскен, шоу-берилте болгонын ундыбас керек. Јӱрӱмде шылу керекти јаргыда кӧрӧри сӱреен каруулу иш, ол бир неделедеҥ де узак ӧйгӧ улалар аргалу. Јаргы канайда ӧдӧри кандый керек кӧрӱлип турганынаҥ, јаргыда турушкан улус толо келгенинеҥ, шиҥделген доказательстволордыҥ кеминеҥ камаанду.

–                Куучыныстыҥ учында, присяжный заседатель болоры – керектӱ бе, јок по?

–                Присяжныйлардыҥ јаргызы – каршулу керек аайынча јаргы ӧткӱрер тушта јаргылаткан кижи бурулу ба, јок по болгоныныҥ кезик сурактарын тегин граждандар шиҥдеп кӧргӧн јаргы иштиҥ бӱдӱмдериниҥ бирӱзи. Бир јанынаҥ бу – кажы ла гражданинниҥ кӱндӱлӱ молјулу кереги. Экинчи јанын алза – ӧскӧ улустыҥ салымы учун јаан каруулу болгоны. Кезик улус присяжный заседатель болорго амадап јат. Кезиги – мындый керектеҥ канча ла кире тууралайт. Је присяжный заседатель болор кычыруга јӧпсинери эмезе јӧпсинбези – кижиниҥ таҥынаҥ бойыныҥ кереги. Кӧп улус присяжный заседательдиҥ молјуларын бӱдӱрери јилбилӱ ле јаан учурлу керек деп чотойдылар. Алтай Республиканыҥ улузына келген айттырунаҥ мойнобой, присяжный заседательдердиҥ коллегияларын тӧзӧӧринде турушсын деп баштанадым.

***

Граждандардыҥ турушканыла ӧткӧн јаргы (суд присяжных) элдеҥ озо X чакта Англияда табылган. Россияда ол јӱк XIX чакта, Александр II каан јаргыныҥ ижинде јаҥыртулар эткен кийнинде, 1864 јылда тӧзӧлгӧн.

Совет јаҥ турганыла, 1917 јылдаҥ ала присяжный јаргылардыҥ ижи токтодылган.

Ороондо јаргы ӧткӱрген ишке присяжныйлардыҥ јаргызы такып 1993 јылда, РСФСР-дыҥ Уголовно-процессуальный кодексине кожулталар эдилген кийнинде кийдирилген ле бу эп-арга Россияныҥ 9 тергеезинде ченелген.

Республикалардыҥ, крайлардыҥ, областьтардыҥ Ӱстиги јаргыларында, федерал учурлу калалардыҥ јаргыларында, автоном областьтардыҥ ла автоном округтардыҥ, анайда ок окружной јуучыл јаргыларда каршулу керектерди присяжный заседательдер турушканыла кӧрӧр федерал јасак 2004 јылда ийде алынган. Бу ок јылда Алтай Республиканыҥ Ӱстиги јаргызында присяжный заседательдер турушкан баштапкы шылу керек кӧрӱлген.

2018 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала, РФ-тыҥ УПК-зына эдилген кубулталарга келиштире, присяжный заседательдер турушкан јаргылар аймактардыҥ јаргыларында база ӧдӧт. 2018 јылдыҥ ӱч кварталына Россияда 18 каршулу керек присяжный заседательдер турушкан јаргыларда кӧрӱлген, олордыҥ 12-зинде јаргылаткан улусты бурулаган ла 6-зында актаган јӧптӧр чыккан. Алтай Республикада тургуза ӧйдӧ Оҥдой ло Кан-Оозы аймактыҥ јаргыларында присяжный заседательдер турушкан бирдеҥ шылу керектер кӧрӱлет.

Јаргы департаменттиҥ АР-дагы пресс-службазы