Алтайдын Чолмоны

Сӧӧк болзо — ӱйезин, сӧс болзо, учурын билзин

27.11.2018

Албатыныҥ аш-курсагы кумран-јебрен ӧйлӧрдӧҥ ала байлу, ару ла ток болгон деп айдарга јараар. Албаты азыраган малыныҥ да, аҥ-куштыҥ да сӧӧк-тайагына, эди-јуузына чебер болгон.  Ак сӱттеҥ белетеген курсак-тамагын да алза, таҥынаҥ бӱткӱл ӱредӱ ине. Алтай кижи ар-бӱткенниҥ балазы болордо, јӱрген јӱрӱми,  иштеген ижи, ичкен-јиген курсак-тамагы ар-бӱткенле колбулу деп айдарга јараар. Бичимелимде албаты аш-курсакла колбой айтканын, байланганын бичип ийерге турум.

Ак сӱт – кижиниҥ јогын да, барын да ӧрӧ кӧдӱрер ток аш-курсак. Сӱтти јерге тӧкпӧс. Ай эскиде, кӱн ашканда, эҥирде айылдаҥ чыгарбас, кижиге бербес. Сӱтти улуска берзе, эки калбак урумды ойто бойына уруп алар. Ак сӱттиҥ байын буспай тутса, уй бачым соолбос, сӱди јанбас, эмчеги балутыбас, кезилбес. Айылдыҥ улузы мӱргӱӱлге чыкса, оныҥ кийнинде ӱч-тӧрт кӱнге бай тудар: айылдаҥ сӱт чыгарбас, ийтке-кискеге бербес. Јаскыда оок малды акталаза, база байланар, сӱтти айылдаҥ чыгарбас.

Айылда одына јӱзӱн-базын сӱрее-чӧп салза, одын ак сӱтле кӧдӱрерге јарабас. Оныҥ учун алтай кижи одын сӱреен ару тудар учурлу деп, азыйда јаан јашту улус балдарын оогоштоҥ ала ӱреткен.

Кургаткан аарчыны сары сарјула кожо булгап, малдыҥ куугына урар. Мынайда белетеген сарјуны кадыктаган сарју деп айдар. Талканды  кургак аарчыла кожо булгаар, ачыган сӱтти кайнадып, эјегей, быштак сыгар. Ашты (арбаны, буудайды) куурып, чарагын малдыҥ каазазыла эмезе кузуктыҥ эмилиле кожо сокыга согуп, чокчок эдер.  Белетеген аш-курсакты кышка аҥылу ӱкпектерге салар.

Ӱӱчениҥ база бир бӱдӱми мындый болор.  Койды сойоло, ичи-кардын арчыыр. Канын чичке карынына, јумурга урар, јӧргӧмди эдер. Јууны суккан телӱӱнди, буурды, бӧӧрӧкти, малдыҥ куйкалаган бажын-шыйрактарын койдыҥ кӧксине сугуп, агаш тишле койдыҥ тӧрт санын карчый туттурып салар. Ӱӱчени јаскаары бузар.

Согум соксо, бу ла кӱн малдыҥ бажынаҥ јаактарын айрып, бирӱзин  кайнадар. Баштыҥ тумчугыныҥ кемирчегин јибес, нениҥ учун дезе балдары чимириктӱ, тумчугы оорыыр дежер.

Койды сойзо, баштапкы уулына койды ӧзӧтпӧс, бажын сойып, арчытпас эмтир. Јарынды бӱдӱнге кайнадар. Јарынныҥ эдин јаҥыскан јибес, ӱлежип јиир керек. Јарынныҥ сӧӧгиниҥ кырын оодып, јымжак кемирчегиниҥ бажын сый тиштейле, ийтке берер. Јарынла билеечи улус кижиниҥ салымын кӧрӱп јат.  Оныҥ учун бӱдӱнге таштабас.

Ӧжӱнниҥ сӧӧгин эки учынаҥ јарбас. Оныҥ эдин кижиге берзе, алган кижи ойто јандырар учурлу. Кары сӧӧкти карындажы јок кижи таштабас. Кызалаҥ јылда јаҥыскан арткан јуучылды ӧштӱлер олјолоорго сананган.  Јуучыл карыны оттыҥ јанына кадап салган. Олјочылар карыныҥ сомын тӱнде кӧрӱп, коркып јууктабаган. Оныҥ учун јодо-кары учурлу.

Каруулу мен деп, кары эдин таштаба,

Јокту мен деп, јодо эдин челдебе.

Кары сӧӧк карындашка бодолду. Оныҥ учун карыны јаҥыс кижи челдебес. Оны ага-карындашту, эје-сыйынду кижи челдеер. Јодо-карыныҥ эдин кижиге бербес, кижинеҥ албас — бойлоры ортодо ачыныжар, ӧӧркӧжӧр.

Богоно кабырганы оогош уул балага јидирбес — сыны кыска болор.

Јӱректи туура кеспес, узада кезип, канынаҥ арчып кайнадар, бажын јибес.

Мал-аштыҥ сӧӧк-тайагын узада јарып, балага јилигин берер, сӧӧкти тал-ортозынаҥ јарбас.

Оок малдыҥ бӧӧрӧгин бӧлӧзиле кожо ӱлежер. Малдыҥ кејирин јибес, оны јиген кижи соҥында тамактадар деп айдыжатан. Мӧӧнгӧ кан урар эмезе кургадала, сарју урар. Таҥдайды уул балага берер, колы ус болор дежер. Јумурдыҥ бажын кезип јибес, очоктыҥ бажы тужына јапшырар.  Јумурдыҥ бажы отко тӱшпезе,  уул јалтанбас болуп ӧзӧр.

Тилдиҥ бажын оок балдарга јидирбес, «тили курчып, керижер, тижи курчып, тиштежер» деп, јаан јашту улус айдатан.

Јеени јарынды челдеп јатса, таайы кирип келзе, јарынды таайына берер. Таайы јеенине карыны бербес те, кӧзине јибес те.

Этти тиштезе, тижин куру артырбас, тиштиҥ бажына кичинек эт артыргызар.

Мал сойзо, ӧдине тӱкӱрип, кижи-эш, ийт-куш баспас јер јаар таштаар.

Бала кеберкек болзын деп, томык сӧӧкти јазап челдеер.

Торо мен деп, томыкты куугарта челдебес, тойу мен деп, торсыкты бӱдӱнге чачпас.

Кыптуны чачпас — балдары јаан јолдор ӧдӧр, укаалу-санаалу болор. Мӧӧнниҥ туйук учын чачып ийер — мӧӧн чилеп туйук, тенек болбозын деп.

Шагай-кажыктарды челдӱге чачпас, таштабас. Оноҥ ӧскӧ аш-курсактаҥ аштап-суузаарыҥ деп сӧс бар.

Уйку бести јибес, бу бес малдыҥ ичи-кардынныҥ  ортозында јӱрет. Оны кезип, кижи, ийт-куш баспас јерге таштаар.

Отко ӧлгӧн, ӱрелген мал-аштыҥ эдин, маала ажынаҥ белетеген курсак-тамакты салбас. Онойдо ок  кижи божогон айылдаҥ экелген курсакты отко салбас.

Кезик јаан билер-угар улус от-очогына чочконыҥ эдин, јерлик аҥ-куштыҥ, балулалган, шыркалаган тындулардыҥ эдин кайнатпай јат.

Койдыҥ-малдыҥ сӧӧк-тайактарыныҥ ады: баш сӧӧк, баш јаак, сӱскенек, мойын арка, уча сӧӧк. Колдыҥ-буттыҥ сӧӧк-тайактары: јарын (кемирчеги), ӧжӱн, кары, кош кары, туйгак, кекпейектер, јалмаш, тӧҥмӧк, томык, јодо, кош јодо, торсык сӧӧк, кажык, туйгак, кекпейектер. Богоно кабырга, орто ло јоон кабыргалар, сӱме кабырга, тӧш, тӧштиҥ калбак кемирчеги.

Алтай кижиниҥ аш-курсагы оныҥ ич-ӧзӧгинде јӱретен јӱрӱми. Бу јӱрӱмди чеберлеп, билгенин быжулап, чӱмдеп јӱрер керек. Эмдиги јиит ӱйе аш-курсагын билип, чӱм-јаҥын тооп, јӱрӱминде тӧкпӧй-чачпай тузаланзын деп кӱӱнзейдим.

З. АТАРОВА

Аш-курсакла колбулу белге-темдектер:

*Казанныҥ тӱбин ичсе, јииттиҥ той-јыргалында јут-јулакай болор.

*Ыксыза – эт јиир.

*Тӱш јериҥде кижиге сӱт берзеҥ, мал-аш чыгымтыыр.

Кеп сӧстӧр

*Кӱн ээчизеҥ, кулагыҥ јылыыр.

*Мал азыразаҥ, ток јӱрериҥ.

*Сӧӧкти ӱйелеп омыр,

Сӧсти учурлап айт.

*Сӱттӱ бее кулунга тузалу,

Сӱмелӱ јиит јонго тузалу.

*Аш аҥканынаҥ танылу,

Албаты јуртынаҥ танылу.

*Ӱстеҥ тамар,

Бардаҥ једер.

*Мал азыраганныҥ оозы ӱстӱ.