Алтайдын Чолмоны

«Тӧс иштер крестьян ээлемдерге келижет…»

27.11.2018

Алтай Республика аграрный тергее деп јаантайын айдылат. Мында алдынаҥ бери мал ӧскӱрип келген  эл-јон јуртайт. Республикабыстыҥ кажы ла аймагы иштеҥкей улузыла, озочыл ээлемдериле бай.

Бӱгӱнги бистиҥ эрмек-куучын Кан-Оозы аймак керегинде ӧдӧр. Андагы јурт ээлемниҥ бӧлӱгиниҥ айалгазы керегинде биске «Кан-Оозы аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязыныҥ јааныныҥ аграрный политика аайынча ордынчызыныҥ ижин бӱдӱреечи

Артур КАРАНДАШЕВ куучындап берген.

—Бӱгӱнги кӱнде Кан-Оозы аймак ичинде 34 муҥ гектар кыралар бар. Оныҥ кайда да 80 проценти, 27 муҥ гектары, тузаланылып јат. Озолондыра темдектелгениле болзо, биске 58 муҥ тонна кату, 9 муҥ тонна јулукту азырал белетеп алар керек болгон. Текши алар болзо, кышка бис 58268 тонна азырал единица азыралла киргенис. Бир тын малга 4,79 центнер азыралдаҥ келижет. Быјылгы ай-кӱнниҥ айалгаларын кӧрӱп, бис кышка белен деп сананадым. Текши ӧлӧҥ ижинде албаты-јон, крестьян-фермер ээлемдер эрчимдӱ турушкан.

Аймак ичинде бисте 25 јаан ээлем ле 286 КФХ иштейт. Анайда ок улустыҥ таҥынаҥ ээлемдери кайда. Тӧс иштер крестьян ээлемдерге келижет. Бӱгӱн техникала јеткилдеш јакшы деп айдар керек.

—Артур Васильевич, кышка канча тын малду кирип јадар?

—Кышка 119964 тын малла кирип јадыс. Олордоҥ соок тумчукту малдыҥ тоозы – 75513 тын, койлор ло эчкилер – 176530, јылкы мал – 35652, аҥ – 8354 тын.

Аймак ичинде јаан ээлемдердеҥ «Меркит», «Талица», «Каракол», «Нива» деп каруузы кирелӱ ӧмӧликтерди темдектеер керек. Олордыҥ кӧргӱзӱлери јакшы. Байа алынган молјуларын бӱдӱрип салган деп айдар керек.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ ӧткӱрип турган мӧрӧйиниҥ текши турулталарыла, Кан-Оозы аймак ар-бӱткендик айалгаларыла бойына тӱҥейлеш Кӧксуу-Оозы, Шабалин ле Оҥдой аймактар ортодо баштапкы јерге чыккан. Быјыл бис тӱкле, этле, сӱтле пландардыҥ бастыразын бӱдӱрип салганыс.

Эм тургуза сыраҥай ла мал-аштыҥ садузы ӧдӱп турган ӧй. Крестьяндар бастыра мал-ажыныҥ учедын «Меркурий» программала тургускан. Эмди ого ӱзеери база бир программа келген. Анайып, мал-аштыҥ кажызына ла чип тургузылар, ол тоодо бастыра бӱдӱм ээлемдердеги мал-ашка. Аймак ичинде укту мал ӧскӱрип турган алты ээлем бар. Чиптер тургузар иштерди бу ээлемдердеҥ баштаар болорыс.

Аймакта мал-аш сойор эки цех иштейт. Бирӱзиниҥ учредители «Меркит» ООО. Ол Экинурдыҥ јеринде турат. Оныҥ эдип чыгарып турган продукциязы Горно-Алтайск каланыҥ «Кӱнбадыш» рыногында садуга чыгарылат. Экинчи цех «Мясоопт» ООО-ныҥ. Ол Барнаулдыҥ уулдарыныҥ. Бу цехте јаҥыс ла мал-ашты сойор иштер ӧткӱрилет. Бистиҥ ӧткӱрип турган учетло, бу цех быјыл беш муҥ тын мал-аш сойгон, јылдыҥ учына јетире бу тоо оноҥ до кӧп болор.

Аймакта анайда ок «Усть-Кан молоко» СПОК иштейт. Ол бир канча ӧй иштеген, оноҥ учредительдери солынып, јаҥыртулар ӧткӱрилген. Мен сананзам, бу айдыҥ учында ла СПОК ижин ойто баштап ийер.

Бисте сӱттеҥир уйлар ӧскӱрип турган ӱч ээлем бар – «Экинур» СПК, «ИП. Мерушев К.В.» ле «ИП Бияшева М. Ю.». Саар уйлардыҥ текши тоозы тӧрт јӱске чыккан. «Усть-Кан молоко» СПОК јаҥыртулардаҥ озо сарју, творог, йогурттар эдип, аймактыҥ бюджетный учреждениелерин јеткилдеген эди. Јаҥыртулардыҥ кийнинеҥ эдип чыгаратан продукциязыныҥ тоозы кӧптӧӧр болор.

Укту мал ӧскӱрип турган алты ээлем бар. «Кырлыкский племзавод» укту јылкы мал ӧскӱрип турган болзо, укту койлорды «Јабаган» СПК ӧскӱрет. «Меркит» ООО ло «Талица» СПК казахский белоголовый укту уйларды, герофорд уктуларын «Каракол» ООО ӧскӱрет. Укту аҥдар ӧскӱрип турган эки ээлем бар.

«Меркит» ООО–до мал-аштыҥ бескезин јаандада азыраарына керектӱ площадка тӧзӧлгӧн. Анда ӱч муҥ торбоктор азыраары темдектелет.

—Јербойыныҥ улузы ӧскӱрип алган мал-ажын кайдӧӧн табыштырат?

—Быјыл улустыҥ мал-ажын «Меркит» ООО кӧп алган. Алтайский крайдаҥ ла Новосибирсктеҥ улус келип, база алган. Тирӱге табыштырган мал-аштыҥ бир килограммы учун тӧлӧлгӧн акчаныҥ орто кеми 110 салковой болгон.

—Јӧмӧлтӧ-болуштыҥ программалары керегинде айдып ийген болзоор?

—Быјыл аймактыҥ јуртээлемдик бӧлӱгине текши кеми 54 миллион салковойго јӧмӧлтӧ-болуш эдилген. Бу кире акча-манат койдыҥ, уйдыҥ, јылкыныҥ ла аҥныҥ тын тоозы, былтыргы јылдыҥ тоозына кӧрӧ, кӧптӧгӧни учун ла оноҥ до ӧскӧ ууламјылар аайынча берилген. Кажы ла кӧргӱзӱде бис темдектелген планды 100 ле 102 проценттерге бӱдӱргенис. Ол 54 миллион салковой акча федерал ла республикан бюджеттердеҥ келген. 2017 јылда јӧмӧлтӧ-болуштыҥ кеми 107 миллион салковой болгонын ајаруга алза, быјыл оныҥ кеми астаганы кӧрӱнет.

—Нениҥ учун астаган?

—Не дезе, оптимизациялар болуп, некелтелер тыҥыйт. Быјыл бис «Билелик фермер» деген программада турушканыс, аймактаҥ эки биле ого кирген. Јаскы кыра ижиле колбулу программа болгон, анда турушканыс. Кыскарта айдар болзо, јурт ээлемле колбулу республикан ла федерал программалардыҥ бастыразында ла туружарга кичеенедис. Укту мал-аш ӧскӱрип турган ээлемдерге јакшы јӧмӧлтӧ болгонын темдектеер эдим.

—Јурт ээлемде узак јылдарга иштеп келген кижи бу бӧлӱкте кандый курч сурактар бар деп айдар эдер?

—Баштапкы сурак – ол јердиҥ ижин јарандырары болуп јат. Азырал белетеп турган јерлердеҥ чыҥдыйы бийик азырал аларга керектӱ иштер ӧткӱрер керек.

Экинчизи машино-тракторный паркты јаҥыртары болуп јат. Анаҥ одыру-сӱркӱштиҥ, ол ло дизодыруныҥ баалары бийиктеп турганын не деп айдар. Одыру ла бааланган кийниде, бастыра неме баалана беретен эди. Эмди ӱрен аштыҥ баазы бийиктей берер деп, бир де алаҥзыбайдым.

—Алдында сӱрӱлген ле эмди тузаланылбай турган јерлер бар ба?

—Кайда да 1200 гектар андый јер бар. Оныҥ аайы-бажына чыгып јадыс.

—Кооперативтер тӧзӧӧр деген санаа-шӱӱлтени улус јӧмӧйт пӧ?

—Эм тургуза албаты-јонныҥ кӧп сабазы андый санаа-шӱӱлтени јаратпайт. Бойлорын ээлер деп јаҥы ла сезип баштаган улусты кооперативтерге кийдиретени кӱч керек. Андый да болзо, бу кыймыгуга кирер санаалу уулдар бар, је ого кирериниҥ некелтелери јаан. Бӱгӱнги некелтелерле болзо, анда кайда да алтан кире турчы болор керек. Айса болзо, мынаҥ ары ӱч-тӧрт лӧ ээлем биригип, кооператив тӧзӧп алар арга болор. Мен сананзам, кооперативный кыймыгу керек. Эм тургуза бис ӧскӱрип алган мал-ажысты јӱк ле садып ийедис. Јӱрӱм јаранза, кооперативтерди не тӧзӧбӧс…

—Адакыда, јуртээлемдик бӧлӱкте иштеп турган кычыраачыларыска нени кӱӱнзеер эдер?

—Су-кадык, билелеринде амыр-энчӱ, ырыс кӱӱнзейдим.

—Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан болзын.

К. ЯШЕВ куучындашкан