Алтайдын Чолмоны

Ыраактаҥ ийген эзен

27.11.2018

Эмиктиҥ бир учында – Таймыр таланыҥ Дудинка калазында јадып, анда иштеп јӱрген алтай улустыҥ јерлежӱзиниҥ бажында турган Карчага ЕЛЕКОВ. Колбу табып, Алтайынаҥ ыраактагы улусла куучындажар, олор неле «тынып» турганын угар амаду болгон.

Карчага Иванович Елеков бойы Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртынаҥ. Ол эш-нӧкӧри Радмила Александровнала кожо эки балазын алганча, тӱндӱк Таймыр таланыҥ Дудинка калазы јаар 2014 јылда иштеерге барган. Олорды анда Карчага Ивановичтиҥ энези ле сыйны уткыган. Баштапкы ӧйлӧрдӧ иш бедиреш те болгон. Је јаан удабай, јиит кижиге гимназияда ӱредӱчиниҥ ижи келиже берген. Бойы Москвадагы Щепкинниҥ адыла адалган бийик ӱредӱ алар театрал училищеде ӱренген. Алтайына јанала, каладагы драмтеатрда, оноҥ Шабалин аймакта клубта иштеген. Айыл-јурт тӧзӧгӧн кийнинде, катап ла калага кӧчкӧн. Бу ла тушта јаш балдарлу билеге ас-мас ишјал неге де јетпези иле билдирген. Анайып ла ыраак талага јол ачылган эмтир.

—Быјыл кӱчӱрген айдыҥ баштапкы кӱндериниҥ бирӱзинде Дудинка калада јадып, анда иштеп турган алтай улустыҥ туштажузы Слердиҥ баштаҥкайла ӧткӧн деп уктыс.

—Эйе, Алтайдаҥ барган 50-ге јуук кижи јерлежӱ ӧйинде бой-бойыла таныжып, кӧп сурактар шӱӱшкен. Јаҥы ла иштеерге једип барган улус кезикте «кийик» кылык-јаҥы тудуп, туштажуларга келерге меҥдебей де турат – деп, Карчага Иванович куучындады. –Је бис араайынаҥ олорды тӱҥей ле табадыс. Алтайдаҥ келип јатса, кижи јӱк ле кийимин тудунып келери јарт. А мында не-неме баалу, баштап тарый казан-айакты, тӧжӧк-јастыкты да удурумга алар јер јок. Айдарда, баштапкылардыҥ јолын ӧткӧн бойыс мыныҥ ончозын јакшы билерис. Оныҥ учун јадын-јӱрӱмде туштап турган тутактарды ӧдӧргӧ, тудунар-кабынар не-немелер де керек болгондо, јаҥы келгендерге болужарга албаданадыс. Бу шылтактардаҥ улам бойыстыҥ ортобыстаҥ каруулу качыныҥ ижине Алтынай Карманованы кӧстӧп, улустыҥ тоозын алар ишчиге туттыс. Ол анайда ок СМИ-лерле колбу тудуп, Интернетке бистиҥ солундарыс керегинде бичимелдер салат.

—Карчага Иванович, балдарла бойы алтай болгонын ундыбазына ууламјылалган иш ӧткӱрилет деп уккам. Ол керегинде куучындап ийзеер?

—Јербойындагы јаандардаҥ кып сураганыс — бойыс туштажып, кӧрӱлерге белетенип турарга. Јӧпти алганыс, сакып ла турус. Ол кып колго кирзе, оны алтай айылга келиштире музей эдип јазаарыс. Бойыстыҥ алтай болгонысты ӧскӧ калыктардыҥ ортозында јылыйтпаска албаданып, балдарысты да алтай кӧгӱстӱ болзын деп таскадар кӱӱнис бар. Быјыл балдарыска солун болзын деп, Јаҥы јылды алтай Соок Таадакту уткыырга белетенедис. Балдарыс тӧрӧл јеринеҥ ыраакта јӱреле, алтай тилин ундып салбазын деп чочып, ӧнӧтийин алтай Соок Таадакты «алдыртар» деп шӱӱшкенис. Ого ӱзеери, бу ла тилле колбулу суракты тереҥжидип, јерлештерле кажы ла амыраар кӱнде јуулыжып турары, балдарга тӧрӧл тилдиҥ ле алтай чӱм-јаҥдардыҥ урокторын ӧткӱрер амаду тургустыс. Бу ишти мениҥ эш-нӧкӧрим Радмила Александровна ла Ольга Владимировна Иркитова башкарар. Ӱредӱге керектӱ материалдарла, программаларла олорго педколледжте ӱреткен ӱредӱчизи Марина Юрьевна Анышева болушты. Алтай тилди школдордо ӱредип турган таныш ӱредӱчи нӧкӧрлӧри база јӧп-сӱмелериле ӱлежип јат.

—Келер ӧйдиҥ амадуларыла ӱлежип ийзегер?

—Јуук ӧйлӧрдиҥ база бир амадузы дезе, јаҥар айдыҥ 15-чи кӱнинде «Албатылардыҥ најылыгы» деп адалган фестивальда туружып, база ла алтай укту-тӧстӱ болгонысты јербойында јаткандарга кӧргӱзерис. Мен кайда ла јӱргемде, алтай кеп-кийимимди кожо алып јӱрер кижи, оныҥ учун ол јанынаҥ сурак турбай јат. Мындый кӧрӱлерде албатыныҥ тамзыктанган аш-курсагы база јаан ајаруда болот. Бистиҥ алтай келиндер ле энем курсакты тӱрген-тӱкей јазап, баштапкы јерлерди ала согорго тыҥ улус. Керек дезе алтай укту койдыҥ эди деп аҥылап, тӧш, уча, јарын деп, башка-башка кайнадала, алтай аш-курсактыҥ тоозына бу тепшини кийдирип јадыс. Бу сӱрекей солун кӧрӱнет. А койдыҥ эдин бис тӧрӧл јеристеҥ  чын ла тартып экелип аладыс. Јарым кышка једип ле јат (каткырат). Оноҥ башка курут, аарчы, талкан, сарју, сӱттеҥ аскан алтай аракыны база Алтайыстаҥ апарып јадыс. Анайып, ортобыстаҥ беш кире кижиге мында алтай албатыныҥ культуразын кӧргӱзип, кӧрӱлерде туружар молју берилди.

—Мындый кӧрӱлерде туружары качан башталды?

—Алтайлардыҥ адын коруп, кӧрӱде туружар кычыруны бис баштапкы катап 2015 јылда алганыс. Мен тургуза ла топшуур согуп ӱренеле, эмештеҥ кайлап баштагам. Кӧрӱде Эмил Теркишевтиҥ «Алтайым» деп кожоҥын кожоҥдогом.

Ол кӱн анда јуулган алтай улустыҥ кӧп сабазы энеме кураа улус болгон. Эҥирде бистиҥ айылга барала, куучын-кумый бажында јылдыҥ сайын кӱчӱрген айдыҥ 3-чи кӱнинде алтайлардыҥ јерлежӱзин ӧткӱрер јӧпкӧ келгенис. Менде баштапкыдаҥ ла алала андый амаду болгон —  Дудинкага иштеп барган улусты бириктирер деп. Калганчы эки јылдыҥ туркунына бистиҥ тообыс кӧптӧй берди, јаан улустыҥ тоозы јирме беш кижиге јетти. Балдарысла кожо беженнеҥ ажып јат.

—Јадар јерлер, балдардыҥ сады јанынаҥ айалга кандый?

—Ишке кирзеҥ ле, турала јеткилдеп турганы јакшы деп айдар керек. Анчада ла билелӱ болзоҥ, бу сурактыҥ учур-бескези иле ине.

Ӱчинчи балабыс мында чыккан ла кӧп балдарлу билелердиҥ тоозына кирдис. Балдардыҥ сады база тӱрген келиже берет. Бу сурактар мында тӱрген кӧрӱлип турганын јакшы деп темдектеер эдим.

—Куучын-эрмек учун јаан быйан.

М. ЯБЫКОВА