Алтайдын Чолмоны

Агару кӱӱниле — балдарга

04.12.2018

Нина Баштыковна Бельчекованыҥ лириказын кычырганда, эпши кижиниҥ öткöн jÿрÿми керегинде карык санаалар сезилет.  Jе ол карык-кунук öткöн öйлöрдö артып, автор тургуза öйлö теҥ алтап, келер öйлöргö баштанат:

Араай jÿре берерим

jÿрÿмнеҥ,

jÿткÿлдеҥ,

jарыштаҥ,

тартыштаҥ…

Арттарда мöштöр

барбайар,

jаранар,

jажарар jаантайын.

Аркада

агуна куш

кожоҥдоор,

комыдаар,

кычырар,

кыйгырар…

Алкышту суу болуп,

Агару jерди кучактап,

Артабас мениҥ кÿÿним.

Алтайды айланып,

Алкаар канатту

Агуна куш-jÿрегим.

Бичиичиниҥ айландыра ар-бÿткенле, тынар-тындула, öзÿп jаткан чечектерле, јÿзÿн öзÿмдерле, байлу агаш-тажыла  кöскö кöрÿнбес jуук колбузы ÿлгерлеринеҥ сезилип, jурук болуп кöс алдына кöрÿне берет. Ӱлгерлеринде энелик jылу тыныжыла, эркеледип-jажыткан кÿÿниле балазына учурлаган jолдыктар.

«Jорук» деп тууjыда Н. Бельчекованыҥ тöс геройы Jылым деп келин Орчылаҥныҥ тÿбинде Ӱргÿлjиктиҥ телекейинде јӱргендерге, келер ӧйгӧ једип, тӧрӧӧн-jаанакка jолугып, эрмек-куучын öткÿрет.  Арчын jытту Алтайыстыҥ артап-быртып, эм-тус болгон аржан-кутуктардыҥ  jоголып соолгоны, аҥ-куштар кижиниҥ колынаҥ короп, астаганын керелеген ачу јолдыктар:

«…Jерис бистиҥ артаган

Jутпадый темир-терстеҥ,

Jууп jетпес сÿрее-чöптöҥ.

Jыш агаштарыс кургаган

Jыду корон ыштардаҥ.

Jеристиҥ озогы бÿдÿмин

Jуук jылдарда jандыратан

Jаан иштер бисти сакыйт.

Jе калыктыҥ иженчизи –

Jииттеристиҥ эткени

Jÿректеристи сÿÿндирет…»

Келер ӧйдиҥ кижизиниҥ бу  сӧстӧри ажыра öбöкö болгон Јылымга келер öйгö ижемjи база келет.  Тууjыда келинниҥ сÿр-кебери, оныҥ кайкамчылу  јол-јорыгы, кöргöн-укканы алтай кай чöрчöктöрди эзедет.

Н. Бельчекованыҥ куучындарыныҥ  тöс геройлоры  кöп сабазында jурт jердиҥ улузы, олордыҥ кылык-jаҥдары, jадын-jÿрÿми, ижи-тожы чÿмдемелдерде чындык jуралат. Кижиниҥ ару, ак-чек санаазы, бÿдÿҥкей кылык-jаҥы ла ач, не-немени мензинип, куурмактанып ийетени  «Jÿрÿм эки берилерде» деп куучында кöргÿзилет.  Jурт jердиҥ кижизи Акбол калада тура тудуп алар деп амадап,  jар-бичиктер ажыра Карабаш деп бойына кураа эр кижидеҥ тура тудар jер садып алат. Тураны тудуп, мал-ажына öлöҥ эдер деп jанган. Кÿскиде калага келип, тудуп салган туралу  jерине баргажын öскö улус баскылап jÿрет. Ол  «…Jÿреги чым эдип, олорго jууктап, jакшылажып, слер не улус, не jÿргенеер деп jалтамчылу сураган. Улустыҥ чырайынаҥ кöргöндö, ачуурканып, кайкажып калганы билдирлÿ болгон. Олор куучындажып, jартажып-угужып, документтерин чыгарып кöргöн болзо, бу jердиҥ ээзи саткан Карабаш эмес, чек öскö кижи болуп калган…».  Автор Акболдыҥ ал-санаага тÿшкенин, айылда эш-нöкöрин карамдап, бойын бурулаганын чындык jурап, «кижиниҥ jаргызынаҥ кудайдыҥ jаргызы артык эмей» деп шÿÿлте эдет. Акбол тöгÿндеттирген де болзо, jакшыга, чындыкка бÿдÿп, «jакшыга бÿдер, jарашка тартылар керек, ак санаа öрö тартар, кара санаа кöмö базар, jаман сöскö jаман jапшынар, jараш сöскö jакшы jуулар» — деп сананат.

Эрjине мал алтай кижиниҥ бÿдер чагынаҥ ала антыгарлу наjызы туру. «Боро ат» деп куучында Нина Баштыковна боро аттыҥ ботомой-кулун тужынаҥ ала салымын jурайт. Боро аттыҥ jÿрÿм-салымы J. Б. Каинчинниҥ Кер-Бее керегинде чÿмдемелиле, кыргыс бичиичи Ч. Т. Айтматовтыҥ «Jакшы болзын, Гÿлсары!» деп повестиндеги  эрjине малдыҥ сÿр-кеберлериле тÿҥдештиргенде, бийик кеминде кöргÿзилген.  Боро ат  камалгазы чыгып, карып калган, бажы салактап, ишке кÿчи jетпей барган, оныҥ jанында jаантайын уулчак — калаш, эмезе куруттыҥ одыгын экелип, оны азырайт, бажы-кöзин сыймап, эркеледет, калганчы jолына да уулчак оны ÿйдежет. Баланыҥ ару кÿÿни, эрjине малга килеп, кöзиниҥ jаштарын тöккöни, кöгÿс-санаазыныҥ керсÿзи калганчы учуралда чындык кöргÿзилет.

«Карагай ла кайыҥаш» деп куучында автор Алтайдыҥ агаштарын – «…бу экÿниҥ эптÿзин, jараштарын! Бирÿзи коп-коо, узун, бойыныҥ кÿчин, jалтанбазын билер. Экинчизи – чичке, коо, ээлгир сынду, jалакай, jобош. Алтайдыҥ агаштары – карагай ла кайыҥаш» деп бичийт.  Jараш, öнжÿк, кееркемjилÿ jурук, ар-бÿткенниҥ кеендик jурамалдары  кенейте, «Jе бир катап…» деп, кÿкÿрт-jалкынныҥ jызыраган jуругыла солынат… Кайыҥаш jаҥыскан артат. «Кайыҥаш сок jаҥыскан!». Автордыҥ Кайыҥашка «… Кайыҥаш! Сынба, ÿÿрем! Эмеш те бажыҥды бöкöйтип, ээлбе! Качан да!» —деп баштанганы учурлу. Jÿрÿм — талай, кижиге кандый ла согулта-толкуларга туштаарга келижер, кайыҥаштый турумкай, чыдамкай, бöкöйбöс, багынбас болор керек.

Jÿрÿмниҥ jолы бастыра улуска килеҥ, jеткил-бÿткÿл болуп jайылбай турганы «Бÿт меге, бÿт» деп куучында айдылат. Jиит уул Ирбис jастырганынаҥ, ачу аштыҥ салтарынаҥ улам «катуныҥ» jерине кирет, оноҥ чыгып jанган кийнинде, айландыра улустыҥ ого кöрÿжи де, куучын-эрмеги де öскöлöнип, улус оноҥ кыйыжып-тууралап тургандарын сезет. Бу öйдö учурал болуп,  Ирбис Ритага, jиит ÿредÿчи кыска, туштап, санаа-кÿÿнин салат.  Jиит кыс Ирбиске бÿдÿп, экÿ айыл-jуртту болгылап, эзен-амыр jуртагылай берет. Кижиге бÿдÿп, кÿч öйдö удура болуп, кижи кÿÿнин jылыйтпай jÿрери – агару керек. Оогош öскÿс бала бол, jаан эр кемине jедип калган эр бол, jаҥыскан артып калза, ого коштой оны оҥдоп, jöмöжип jÿрер кижи керек. Айландыра улус оны керексибей, јаман кöрÿп, тууралап jÿрзе, ол jаҥыскан кижиге, балага коомой болор, эмезе jеткер-шулмус табарардаҥ айабас. Айдарда, автор айландыра jÿрген улусты бой-бойын оҥдожып, jабыс кöрÿп, шоотпой, не-немеге jединбей jÿрген кижини кирелебей, болужып, ÿлежип-jöмöжип jÿрерине кычырат.

Н. Бельчекованыҥ чÿмдемелдеринде эмдиги öйдиҥ курч сурактары кöдÿрилет  – ачу аш, оныҥ jеткерлÿ салтары анчада ла jаш бала-баркалу билелерге jеткенин «Соок кÿскиде» деп куучыннаҥ кöрöдис. Куучынныҥ адынаҥ да кандый да соок сезим кижиниҥ эди-канына jайыла берет. Бÿдÿш ле Акча ÿч балалу биле. Бÿдÿш оорып, эмчиликте jадат, jе эш-нöкöри Акча бала-барказын да,  оору ÿйин де килебей, аракыдап jÿрет. Оору кижи эмчинеҥ jайнап,  эки кÿнге суранып, балдарын кöрöргö айыл-jуртына меҥдейт. Балдарыныҥ кийим-тудумын jунуп, курсак-тамак белетеп, Бÿдÿштиҥ оорузы тыҥый берген, öгööни айылда jок. Таҥ jаҥы ла jарып jÿрерде, эзирик Акча та кемниҥ де кажаан-айылында ойгонып келген, айылы jаар ууланган. Jаан уулы: «Ада, ада, энем кандый да соок болуп калтыр» – деп айтканы аракычы аданыҥ бажына та илинет, та jок.  Айылда арткан ÿч бала. Куучында болгон керекти кöргöжин, амыр jаткан билеге тÿбекти ачу аш экелет, балдардыҥ адазы ого jайылбаган болзо, энези де эзен jÿрер эди. Оору кижи эмчиликтеҥ суранып туруп jанып, иштенип, оорузы тыҥып, божойт.  Эмди балдары энези jок, адазы аракыдаҥ баш кöдÿрбейт. Байла, балдар балдардыҥ туразына аткарылар деген карыкчалду санаа олјолойт.

«Адабыс келди» деп повестьтиҥ бичикке кирген ÿзÿктеринде тöс jерде Ада-Тöрöл учун Улу jууныҥ jолдорын öдÿп келген алтай jуучыл Буучайдыҥ салымы кöргÿзилет. Темир-терсле узанар кижи кузницада иштеп, колхозтыҥ шоферы да болот. Эш-нöкöри Курааш кенейте jада каларда, Буучай колында öскÿс балдарлу артат. Экинчи ÿйи Буланатла кожо бала-барказын чыдадып, колго-бутка тургузат.  Jылдар öткöниле Буучай öбöгöн эске алыныштардыҥ телекейине барат. Кезикте ол jаш тужын, оогош салдым уулчак, канайып эне-адазыныҥ эркезинде jÿргенин, jиит öйлöрин, кенейте от-калапту jуу-чакта шофер болуп, фашисттердиҥ самолетторыныҥ бомбалажы алдында машиналу ок-јепселдар тартканын, öлÿмниҥ, шыра-кыйынныҥ jеринеҥ Алтайына эбирип jанып келеле, шырказынаҥ божогон карындажы Лаjынды эске алынып отурат. Комбайнерлордыҥ Буланихада курсында ÿренип, колхозто баштапкы комбайнга отургандардыҥ бирÿзи, колхозтыҥ ижинде озочылдардыҥ тоозында  јӱргени Буучайга да, оныҥ балдарына да оморкоду болгон. Автор Буучайдыҥ jÿрÿминде туштаган кандый ла кылык-jаҥду улусты, олордыҥ эткен керектерин  кееркедим эп-аргаларды тузаланып, бÿдÿмjилÿ jурайт. Повестьте Туулу Алтайда коллективизация öдÿп турар öйлöр, баштапкы комсомолдор, баштапкы стахановецтер, от-калапту Ада-Тöрöл учун Улу jуу, jууныҥ кийнинде jайрадылган jадын-jÿрÿмди орныктырган öйлöр тöс геройлордыҥ сÿр-кеберлери ажыра кöргÿзилет.

В. КАРМАКОВА,

бичиктиҥ эксперт комиссиязыныҥ турчызы,

Г. К. Жуковтыҥ адыла адалган школ-интернатта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ÿредÿчизи