Алтайдын Чолмоны

Аргалар кӱӱннеҥ база камаанду

04.12.2018

Кӱчӱрген айдыҥ 20-23 кӱндеринде бистиҥ ороонныҥ тӧс калазында кенек улус ла су-кадыгыла аргалары киреленгендер ортодо профессиональный ижи, узы јанынаҥ «Абилимпикс» деген IV Национальный чемпионат ӧтти.

Россияныҥ 83 тергеезинде ӧткӧн талдаштарлу маргаандарда 9 муҥнаҥ ажыра ӱренчиктер, студенттер ле специалисттер турушты. Олордыҥ эҥ артыктары, 1367 кижи, Москвадагы чемпионатта јуулдылар.

Маргаандар 57 тӧс лӧ 16 таныштыру ууламјыла ӧткӧн.  Олорго ӱзеери јуундарда, тегерик столдордо  башка-башка курч, учурлу сурактар шӱӱжилди, мастер-класстар ӧткӱрилди ле ороонныҥ јарлу артисттери турушкан јаркынду концерт кӧргӱзилди.

Алтай Республиканыҥ јуунты командазыныҥ алты турчызы јилби-лӱ јол-јорыгы, оныла колбулу санаа-шӱӱлтелери керегинде Горно-Алтайсктагы М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган политехнический колледжте Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы И. Коршунов башкарган јуунда куучындадылар.

Бу кыймыгуныҥ тӱӱкизинде тергеебистеҥ туру-жаачы баштапкы катап јеҥӱчил јерге чыкты. Ол агаштаҥ кезип узанары аайынча компетенцияда маргышкан, бистиҥ тергеелик «Абилимпикс» ажыра таныжыс — Ырысту Ялбаков. Агаштаҥ кезип узанары аайынча компетенцияда тӧрт лӧ туружаачы болгоны јаргычы-эксперттерге олордыҥ иштерин бастыра јанынаҥ јазаптыра ширтеер арга берген. Ырысту тӧрт сааттыҥ туркунына ӱзӱги јоктоҥ иштенген. Оныҥ ижиниҥ бастыразынаҥ аҥылу аайын кӧрӱп, эксперттер ол кайда ӱренгенин сураган болуптыр. Ол бойы ӱренип турганын, бычактары да бойыныҥ колыла эдилгенин јаргычылар јилбиркеп угуп, Ырыстуныҥ јанында узак туруп ширтеген деп, ол учун «оорыган» нӧкӧрлӧри айдат. Эксперттердиҥ шӱӱлтезиле, бу компетенцияда эки ле јеҥӱчил јер берилген, баштапкы јер јок болгон.

Массажисттиҥ компетенциязында тарты-жу да, ӱредӱлик те бӧлӱк тыҥ болгонын Алексей Сизинцев куучындады. Ченемели јаан туружаачылар бойлорыныҥ массаж алатан улузын белетеп, кожо экелип туратан эмтир. Ол кижинеҥ база кӧби камаанду болуп турат (чын јадары, колы-будын чын салары). Онойдо ок эксперттер туружаачыларга массажтыҥ,  балдарга массаж эдериниҥ психосоматикага тайанган јаҥы аайын кӧргӱстилер.

База бир таныжыс, политехнический колледжтиҥ ӱренеечизи Анастасия Бугай фотосогоочы-репортердыҥ компе-тенциязында бойын ченеп кӧрди. Ол национальный чемпионатта турушканы эҥ ле озо ого јакшынак ченемел болгонын, бу ууламјыла оноҥ до ары иштеер санаазын тыҥытканын темдектеди.

Республиканыҥ јуунты командазыныҥ эҥ јиит туружаачызы Дмитрий Ручко робототехниканыҥ компетенциязында тар-тышты. Бу ууламјыла ӧткӧн маргаанныҥ јакылтазыла, кажы ла кижиге кӧп тоолу бӧлӱгештердеҥ турган роботты оны келиштирер аайын бичиген схема јогынаҥ јууры ла кийнинде ол робот болчокторды берилген јерлерине кийдирери болгон. «Ӧкпӧӧриш тыҥ да болгон болзо, бойымды бек тудунып, бӧлӱгештерди бойымныҥ ла сананганымла бириктирип, рободымды јуудым» — деп, ол кӱлӱмзиренип айтты.

Кӧктӧниш јанынаҥ маргыжуда турушкан Суралай Толбина чемпионатта турушканыныҥ эҥ учурлузы ла баалузы кийим кӧктӧӧринде јаҥы эп-аргалар билип алганын темдектеди. Маргаандар ӧйинде Суралай айландыра базып турган улусты, тал-табышту айалганы да сеспей, бойыныҥ сӱӱген јайаан ижине бастыра бойы кирип калган, каруулу иштенген. Бу компетенцияда туружаачылардыҥ тоозы кӧп, тартыжу кызу болгонын делегацияны апарган ишчилер темдектеди. Суралай бойыныҥ эдимин берилген ӧйдӧҥ озо божоткондордыҥ тоозында болгон. Призерлордыҥ тоозына кирерге ого тоолу ла балл јетпеди (Суралайдыҥ ижи 4-чи јерде). Бу ус колду эпши јерлештерин бойыныҥ сӱӱген керегин чыҥдый бӱдӱрип, мындый маргаандарда јаҥыс ла бийик јерлер аларга эмес, је кӱӱн-санаазын, узын кӧдӱрерге туружып турзын деп кычырды.

Спортчылар ортодо јарлу јерлежис Людмила Рыспаева быјыл ӧткӧн тергеелик чемпионатта бойын баштапкы катап «Кӧчӱреечи» деп компетенцияда ченеп, эҥ артык турулталар кӧргӱзип, кичӱ Тӧрӧлиниҥ адынаҥ ороонныҥ тӧс маргаандарында турушты. Эҥ ле озо Людмила Москва тӧс калабыс та болзо, је кенек улуска јӱрер эптӱ айалгалар ондо до јетире тӧзӧлбӧгӧнин темдектеди. Туружаачылар јаткан коночылыкта, метродо колясочниктерге туура улустыҥ болужы јогынаҥ јӱрерге кӱч болгонын Людмила ла Ырысту бойлорыныҥ ченегениле билип алды.

Маргаандар бойы јиит эпшиге кӧрӱмин элбедип, тергеелик чемпионатка керектӱ темдектер, ајарулар ла солун ченемел аларга јарамыкту  болды. Бойыныҥ компетенциязында ого башка ороондордыҥ тилин ӱренип турган студенттерле маргыжарга келишкенин, олордыҥ «ийде-кӱчи» канча катапка тыҥ болгонын темдектеди. Ондый да болзо, Людмила јаҥы таныштарынаҥ тем алып, английский тилдиҥ кандый ла јерде керектӱзин, оныҥ албатылар ортодо учурлузын, мынаҥ да ары бу тилди ӱренерин тыҥыдарын бек сананып алды.

Онойдо ок бу эпши тӧс ууламјыларла коштой мар-гаандарга тергеелер бойыныҥ компетенциязын экелер арга барын темдектеп, ого республикада јаткандар ортодо элбеде таркаган кийис базар узанышты кийдирзе јакшы болорын айтты.

«Абилимпикстиҥ» эрчимдӱ туружаачызы Л. Рыспаева јерлештерин недеҥ де јалтанбай, бойыныҥ јайалталарын ачып, ченеп кӧрӱп, кыймыгуныҥ јӱрӱминде турушсын деп кычырды.  Јуунты команданыҥ туружаачылары тергеелик чемпионаттыҥ тӧзӧӧчилериле бойыныҥ ченемелиле, кӧргӧниле, сескениле ӱлежип, эмди ле ӧмӧ-јӧмӧ иштеп баштаарга белен болгонын айткандар.

«Абилимпикс» кыймыгуныҥ АР-дагы тӧс јериниҥ башкараачызы Татьяна Белецкаяныҥ јетиргениле, быјылгы команданыҥ турушкан кӧп саба компетенциялары эҥ керектӱ ле кӧп туружаачылар јууган бол-гон (кийим кӧктӧӧр компетенцияда 62 кижи, массажта 23 специалист). Јерлештеристиҥ командазы анчада ла нак, бой-бойы учун «оорып», ташташпай, ӧмӧ-јӧмӧ јӱргени јаан маргаандардыҥ шакпыртту айалгазында сӱреен учурлу болгонын Татьяна Александровна темдектеди.

Национальный чемпионаттыҥ туружаачыларыла бек колбуда 500 јаргычы-эксперт иштеди. Маргаандардыҥ сыраҥай ла башталары алдында национальный тӧзӧмӧл кӱрее тергеебистеҥ массажисттиҥ компетенциязында јаргычы-эксперт болзын деп, Лариса Угрюмованы кычырган. Л. Угрюмова чемпионаттыҥ кеми јылдыҥ ла ӧзӱп турганын темдектеп, јаргычылардыҥ ак-чек, ачык ижинде тергеелердиҥ эксперттериниҥ камааны јаан болгонын айтты.

Чемпионат ӧйинде АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозыныҥ, «Абилимпикс» кыймыгуныҥ ла оныҥ волонтерлорыныҥ тӧс јериниҥ чыгартулу улузы Россияда инклюзивный ӱредӱликке учурлалган бастырароссиялык билим-практикалык конференцияныҥ пленарный јуунында ла о. ӧ. керек-јарактарда туруштылар.

Адакыда И. Коршунов јуунты командага кичӱ Тӧрӧлин бийик кеминде кӧргӱскени учун быйанын айдып, келер јылдыҥ белетеништӱ иштеринде эрчимдӱ турушсын, кыймыгу керегинде оноҥ до кӧп улуска куучындап, олорды јилбиркедип, «Абилимпикстиҥ» толкуларына кийдирзин деп баштанды. Онойдо ок ол бистиҥ республикада маргаандардыҥ учурын ла тӧзӧмӧл кемин тыҥыдары јанынаҥ ӧмӧ-јӧмӧ иштиҥ турулталары бийиктееринде алаҥзыбай турганын јетирди.

Национальный чемпионатта текши-командный кӧргӱзӱлерле баштапкы јерге Москваныҥ, экинчи јерге Башкортостанныҥ ла ӱчинчи јерге Татарстанныҥ командалары чыктылар.

«Абилимпикс» — (OlympicsofAbilities (Аргалардыҥ олимпиадазы) кыскарта айдылганы)  Албатылар ортодогы коммерциялык эмес кыймыгу. Оныҥ тӧс ама-улары кенек улуска ла су-кадыгыла аргалары киреленгендерге профессиональный ижи, узы јанынаҥ башка-башка конкурстар ӧткӱрери, кӱӱнзеген профессиязына ӱренери, иш табары ла јон ортодо јӱрӱмге темигип кирери јанынаҥ болужары болуп јат. Бу албатылар ортодогы кыймыгу 1972 јылда Јопон ороондо тӧзӧлип, бӱгӱн бойыныҥ ижиле 47 ороонды бириктирет. Россия ого 2014 јылда кожулды. «Абилимпикс» деген чемпионаттар туружаачыларына иш-ке киреринде јарамыкту арга берет. Онойып, 2017 јылда чемпионаттыҥ туружаачылары ла ӱредӱ алгандардыҥ 94,7 проценти ишке алылган эмезе ӱредӱзин улалтып јат. Ишбереечилер, коммерциялык эмес јондык тӧзӧлмӧлӧр, кенек улустыҥ биригӱлери кыймыгуныҥ ижин эрчимдӱ јӧмӧшкилейт.

Э. КУДАЧИНА