Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jажытту темдек…

04.12.2018

«Теҥериниҥ темдеги», «Чингисханныҥ темдеги», «jалмаштагы кайрал», «Аллахтыҥ тажыганы» — кажы ла кара албатыда öрöги бичилген темдек башка-башка адалат. Jе олорды ончозын бу темдектиҥ jажытту учурлу болгоны бириктирет.

Телекейде кандый јажыттар јок деер… Канча билимчилер азыйдаҥ бери куулгазынду јажыттарда кӧп лӧ ачылталар эдет. Је шиҥделбегени, учына јетире јарталбаганы эмди де кӧп. Ол тоодо кезик улустыҥ терезинде кара-кöк эмезе караҥуй кÿреҥ öҥдöрлö бÿркелген кичинек бöлÿк jерлер. Терениҥ öҥи мындый караҥуй ӧҥгӧ солынганы бала чыккан ла кийнинде кöрÿнет. Кöп сабада бу кубулталар јаш балдардыҥ белинде, jалмажында учурайт. Jе онойдо ок ол öскö дö jерлерде — будында, колында кöрÿнер аргалу. Орустап мындый бöлÿк кöк jерлерди «монголоидное пятно» деп айдадылар. Нениҥ учун оны моҥолдорло колбойт дезе, кöк темдектÿ балдар монголсу расага кирип турган албатыларда кöп туштайт. Ол тоодо jопондор, моҥолдор, эскимостор ло индонезиецтер. Ончозы сары эмезе кара öҥдÿ терелÿ улус. Ак öҥдÿ терелÿ улуста, европеецтерде, ол бир ле процентинде туштайт.

Статистика аайынча бÿгÿнги азиат укту албатылардыҥ кöп сабазы аҥылу генди энчиге алганын олордыҥ терезиндеги кöк öҥлö будылган бöлÿк jерлер бар болгоны керелейт. Бу ген олордыҥ угы-тöзи jаҥыс болгоны керегинде айдат. Олордыҥ тазыл-тамырын бириктирген кижи кайда да 12-чи чакта jÿргени темдектелет. Билимчилер бу генди «Чингисханныҥ гени» деп адап салгандар.

Моҥол ло јопон укту антропологтор ло генетиктер «теҥериниҥ таҥмазын» шиҥдееринде билгирлерин бириктирер јӧпкӧ келгилеген. Бу ишти анчада ла тереҥжиде моҥол билимчи, профессор Ж. Батсуурь ӧткӱрген болзо, Токионыҥ университединде антропологияныҥ профессоры К. Омото, Јопон јериниҥ генетиканыҥ албатылык институдыныҥ профессоры Ё. Сатта, монголовед билимчилер К. Коногая ла Ш. Кубота јилбиркеп, мынаҥ ары бу јажытты ачары јанынаҥ база иштеер.

Алтай биледе байланышла колбулу чÿм-jаҥдарды билерине бала jаштаҥ ала таскадылатан. Ол тоодо кижиниҥ эди-канындагы меҥ де учурлу деп бодолотоны эмдиги де jÿрÿмде туштайт. Jе аҥылу jерде баланыҥ тыш терезинде jайылган кара-кöк темдек туратан. Айла ол бойы бÿдерде де öскö кижиниҥ кöзине белен илинбегедий jажытту jерде чыгат. Анчада ла jаш баланыҥ арказында, белинде, jалмажында ла «куйрук» тужында ол иле кöрÿнер аргалу.

Калбакчадаҥ кап болор деген сöстöрдиҥ канча кире чын болгонын темдектÿ балдар керегинде jетирÿлерди jуур тушта билдим. Бу амадула тергеебистиҥ jурттарындагы jаан jаштуларга, кöп балдар азырап чыдаткан быйанду энелерге, канча баланы jÿрÿмге уткыган кин-энелерге ле эмчилерге баштанарга келишти.

Ольга КАЛКИНА,

јаан јашту jаанак, кӧп балдардыҥ кин-энези:

—Бистиҥ jаан jаштулардыҥ аjаруга алганыла, бала чыкканда, оныҥ jалмажында кижиниҥ алаканынча jаан кöк бар болзо, кийнинче кыс бала чыгар. Эмеш оок, башка-башка бöлинген кöк болзо, уул чыгар. Јуралган кӧк темдектиҥ кемин оҥдоп турган озогы улус кийнинче ак-јарыкка чыгатан бала «солдат» па, «доярка» ба деп белгелеп айдыжатанын оогошто угуп турбай. Кезик улус кӧп балдар азырайтан билениҥ темдеги, балдары ажыныжып, чымчыжып ла согужып турганы ол дежетен. Је ол толмонду мал канайып укту болотон эди, кижиде де, байла, угы-тӧзин тӧзӧжип турган.

Мира ДЕМЧИНОВА,

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган институдыныҥ баш билим ишчизи, филология билимдердиҥ кандидады:

—Бӱгӱнги кӱнге јетире темдектӱ балдар керегинде толо јуулган јетирӱлер, билим иштер јок. Је озогы алтай улус јалмажы кӧктӱ чыккан баланы ырысту кижи болотон эмтир деп белгелейтен. Кудайдаҥ темдектӱ, јӱрӱмге кандый да јакшы экелерине темдектелген дежер.

Татьяна МОНОСОВА,

краевед, кӧп балдарлу эне:

—Мениҥ угуп jÿргенимле, алтай кижи бойында темдек бар болгонын качан да билдиртпейтен. Сурулап, суразаҥ да айтпас. Öрöртинеҥ оны öнöтийин jажытту jерде чыгар эдип jайаганын да кöрзö, ол учурлу темдек болгодый. Jаҥыс кайкамjыгы не дезе, бала jаанаган сайын ол jылыйып барат. Ас-мас улуста ла артат. Кöрÿш-таныштарымнаҥ бир кижиде таманында бар деп билерим, jе ол оны кемге де кöргÿспейтен. Сурас баланыҥ ада угы тартып, база таныттырган учурал болгон. Будындагы кöкти jоголтор эп-арга таппай, jаантайын кырар, jыжар кижи керегинде угуп туратам. Бойым узак јылдарга аймактыҥ тӧс библиотеказыныҥ краеведение бӧлӱгинде иштегем. Алтай албатыныҥ кандый ла чӱм-јаҥдары керегинде јетирӱлерди, кеп-куучындарды кӧп јуугам, је сырт-арказында кӧктӱ балдар керегинде бир де јетирӱлер јок болгон эди.

Айана САКЫЛОВА,

каладагы тере-венерологиялык диспансердиҥ баш врачыныҥ ордынчызы:

—Статистикала кажы ла 200-чи азиат бу генди jазымы jоктоҥ энчиге алат. Терениҥ кöгöргöни су-кадыкка ла физиологияга кандый да каршу экелбей jат. Оныҥ öҥи пигментный пятнолордыҥ (меланоциттердиҥ) тоозынаҥ, олор канай иштеп турганынаҥ камаанду. Канча кире кöп меланин – тередеги кöктиҥ öҥи анча ла кире караҥуй болор. Ого ÿзеери, бир кижиниҥ терезиндеги кöктиҥ öҥи башка-башка болбой jат, эмезе караҥуй кöк, эмезе jарык кöк болот. Бала энезиниҥ ичинде ле тушта меланоцит клеткалар терениҥ тереҥ алдынаҥ сырт jанына чыгып келет. Билимчилер мыны меланоцит клеткалар терениҥ ÿстине чыгарыла оройтыганы учун олордыҥ меланин деген пигменти бу караҥуй öҥдöрди берип турганы ол деп jартайт. Бала jаанаган сайын, караҥуй öҥи солынып, jарып ла бойы кичинектеп баштайт. Бала беш jашка jеткен öйдö кöк öҥдÿ бöлÿк jерлер jоголо берет. Jаан улуста артып та калза, ол jарык öҥ алынат. Jаҥы чыккан jаш балазыныҥ арка-сынында мындый кöк бöлÿк jерлер кайдаҥ келген, нениҥ учун кöгöргöн деп аайлабай, кезик энелер оны башка-башка сÿркÿштерле сÿртет. Jе ол оору эмес, анайда эмдебес керек. Jаш балада аллергия да башталардаҥ айабас. Энелерге jÿк ле бир эмеш öйди сакып ийер керек, ол кöктöр бойы ла jылыйып калар.

Су-кадыгына аjару эдип турган улус дерматологко ло онкологко баштанып, терезиндеги кöк öҥдÿ бöлÿк jерлер кижиге jаман салтарын jетирер невус оору эмес болгоныныҥ jартына чыгадылар. Кажы ла кижиниҥ эди-каны аҥылу, оныҥ учун эмчилер олорды кезикте учетко алып, ајаруда тудат.

М. ЯБЫКОВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина