Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Совет черӱ Афганистаннаҥ чыкканыныҥ 30 jылдыгына

04.12.2018

Совет черӱни Афганистаннаҥ чыгарганыныҥ 30 јылдыгыныҥ алдында  «Тӱӱкилик эзем» деген партийный ӱлекердиҥ координаторы, Федерация Совединде Алтай Республиканыҥ јасакчы јаҥыныҥ чыгартулу кижизи Татьяна Гигель республиканыҥ школдорына афган јууныҥ ветерандарын кычырып, «Нерениҥ урокторын» ӧткӱрер баштаҥкай эткен.

«Афганистанныҥ ветерандарыныҥ российский союзы» деген республикан организацияныҥ јетирӱлериле, бистиҥ тергееде тургуза ӧйдӧ Афганистанда интернационал молјузын бӱдӱрип, јуучыл керектерде турушкан 225 кижи јуртайт. Баштапкы мындый урок кӱчӱрген айдыҥ 14-чи кӱнинде Паспаулдыҥ школында ӧткӧн. Республикан парламенттиҥ депутады Евгений Латышков игис карындажы Вославла кожо эки јылга чыгара Афганистанда черӱчил молјузын бӱдӱргени керегинде школдыҥ «Патриот» деген клубыныҥ турчыларына куучындаган. Ветеран балдардыҥ сурактарына каруулар берген.

Нерениҥ ээчий урогын Татьяна Гигель 10 јылга ӧткӧн јууныҥ ветерандарыла кожо Георгий Жуковтыҥ адыла адалган 1-кы номерлӱ школ-интернатта  ӧткӱрген. Ӱренчиктерле туштажуга афган јууда турушкан јуучылдар келген. СССР-дыҥ  кей-десантный черӱлериниҥ парашютно-десантный 357-чи гвардейский полкыныҥ старшиназы, «За боевые заслуги» медальла кайралдаткан Евгений Суртаев Афганистанда 2,5 јыл черӱчил молјузын бӱдӱрген. Оныла кожо бир полкто турган Сергей Адлыков ӱредӱлик подразделениеде парашютла бир канча катап калыган, тургуза ӧйдӧ ол  «Звезда Алтая» газетте иштейт.  МЧС-тыҥ полковниги, кичӱ кемдӱ кемелер аайынча баш государстволык инспектор Игорь Бабкин черӱде турган 2 јылга ла «ӱзеери» ӱч айга Герат деген калада 101-чи мотострелковый полктыҥ саперы болгон, нерези учун «За отвагу» медальла, анайда ок «Кызыл Чолмон» орденле кайралдаткан.

Нерениҥ урогы башталар алдында оныҥ туружаачылары, школ-интернаттыҥ 9-чы клазыныҥ кадеттери, бу школды ӱренип божоткон, «Кызыл Чолмон» орденле кайралдаткан Игорь Савиновты унчыкпазынаҥ туруп эзеткендер. «Игорь Савинов эне-адазыныҥ сок јаҥыс уулы болгон — деп, сенатор ӱренчиктерге куучындаган. – Ол Джалалабад калада 174-чи аҥылу отрядтыҥ кайучыл-пулеметчиги болгон ло туй ла 30 јыл мынаҥ кайра, 1988 јылдыҥ чаган айында јуучыл јакылтаны бӱдӱрип тура божогон».

Орооныстыҥ келер коручылдары Сергей Иванович Адлыковтыҥ эске алынып куучындаганын сӱрекей јилбиркеп уккан. Бистиҥ ороонныҥ тӱӱкизинде јаан учурлу ол керектердиҥ керечизи болгон кижи Афганистанга Совет черӱни кийдиргениниҥ шылтактары керегинде кӧрӱми,  бу ороонныҥ географиялык ла политикалык айалгазы, ондо јаткан албатылар керегинде куучындаган. Афганистанныҥ кала ла јурт јерлеринде албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱми одус јыл мынаҥ кайра кандый болгоны, интернационалист-солдаттардыҥ бӱдӱрген амыр-энчӱ керектери јуучыл керектердеҥ кӧп болгоны керегинде куучындарды балдар јаан ајарулу уккан.

Јуу ӧйинде сапердыҥ јеҥил эмес ижи керегинде Игорь Бабкин куучындап, солдаттыҥ су-кадыгы бек, эт-каныныҥ белетенижи бийик болорына, анайда ок школдо физика, химия ла математика деген предметтерле алган билгирлери јуу ӧйинде ого сӱрекей болушту болгонына аҥылу ајару эткен. «Ӱредӱчилеримди мен Афганда јаҥыс катап эмес быйанду эске алгам, не дезе, школдо алган билгирлер сӱрекей кӱч айалгалардаҥ чыгарга канча катап болушкан» –  деп,  јууда сапер болгон бу кижи айткан.

Солдаттардыҥ најылыгыныҥ јаан учуры керегинде кадеттерге Евгений Суртаев куучындаган. Ол ӧйлӧрдӧ Афганистанныҥ эр улузы кажы јанында болгонынаҥ камааны јогынаҥ, бу ороонныҥ эл-јоны совет черӱчилдерди бӱгӱнги кӱнге јетире эҥ чындык «шурави» – нӧкӧрлӧри деп эске алынганын ол айткан. «Бӱгӱн де, 30 јыл ӧткӧн кийнинде, Афганистанныҥ улузы бистиҥ солдаттардыҥ мӧҥкӱлерин, кечеги европей најыларыс чылап буспай, кичееп јат» – деп, ветеран аҥылап темдектеген.

Партийный ӱлекердиҥ координаторы Татьяна Гигельдиҥ шӱӱлтезиле, ӱренчиктерле ӧткӱрген мындый ачык-јарык куучындар олордо тӧрӧлчи кӱӱнди кӧдӱрет ле ӱлекердиҥ ижинде туружарына јилбиркедет. «Нерениҥ урогыныҥ» кийнинде балдар «Бистиҥ государствого бу јууны ӧткӱрери не керектӱ болгон?» деген суракка каруу берерин кӱчсинбес деп, сенатор чотойт. Нениҥ учун дезе кечеги солдаттар, интернационалист-јуучылдар, орус тӱӱкиде јаантайын болгоны чылап ок, ороонго амыр-энчӱ амадуларлу келгенин ле јадын-јӱрӱмниҥ јаҥы кемин – ӱредӱни, медициналык јеткилдешти, экономиканыҥ ӧзӱмин экелгенин бойыныҥ керектериле кӧргӱскен.

Бистиҥ ороонныҥ кажы ла кижизине јаан учурлу болгон база бир айалга – Афганистаннаҥ бистиҥ ороонго келген наркотиктердиҥ јолы бистиҥ солдаттардыҥ кӱнӱҥги нерезиниҥ шылтузында бӱткӱл он јылга токтодылган. Ӱзеери бистиҥ тӱштӱкте грандарыс корулалган.

Афганистанда он јылга чыгара ӧткӧн јууда бистиҥ ороонныҥ 600 муҥ солдаттары ла офицерлери турушканын, 15 муҥ черӱчилдер корогонын ӱренчиктер уккан. Эмди олор билер: кӧп ук-калыктарлу совет ороонныҥ бу јууда коромјызы калас болбогон. Олордыҥ нерезин Афганистанда да тооп јадылар. Бистиҥ кийнисте бу ороонго США ла оныҥ НАТО деген јуучыл биригӱ аайынча јӧмӧӧчилери калыктар ортодогы терроризмле тартыжып турус деген шылтакла киргендер. Иностранный государстволордыҥ канча муҥ черӱчилдери Афганистанга киргенинеҥ бери 16 јылга јуук ӧй ӧткӧн лӧ эмди, окылу јетирӱлерле, наркотиктерди эдери ле јасактарды бузуп ӧткӱриштирип садары, США «афган терроризмле тартыжуны» јарлаган 2001 јылга кӧрӧ, 100 катапка кӧптӧгӧн.

Телекейде эдилген ончо наркотиктердиҥ 93% Афганистанга келишкенин, опиум эткен мак дезе бу ороонныҥ бастыра јеринде ӧскӧнин темдектеер керек. Афганистанда эдилген «ак ӧлӱм» айылдаш ороондорго – Россияга (Орто Азия ажыра) ла Иранга јасактарды бузуп келип јат.  США  бу  керектерди, адалган ороондордо наркомания кезем ӧскӧнин ајаруга албай јат. Наркотиктердеҥ болуп турган ӧлӱмниҥ кеми, Россияныҥ јаҥдарыныҥ чоттогоныла, јылына 30-40 муҥ кижиге једип јат. Бу — Афганда  ӧткӧн јуу ӧйинде ле эки чечен јууларда корогондорды кожо чоттогонынаҥ кӧп. США-ныҥ ла НАТО-го кирген ороондордыҥ јуучыл стратегтериниҥ санаазыла, олордыҥ шиҥжӱзинде болгон афган наркотрафик, тӧс удурлажаачызыныҥ демографиялык ийде-кӱчин астадып ла калганчы ӧйлӧрдӧ чокым јерде болгон кандый да јуу-согуштардаҥ артык каршузын јетирип, јаан учурлу болуп јат.

«Нерениҥ урокторында» бу керектерле таныжып, ӱренчиктер орооныстыҥ јуук тӱӱкизин јаҥыдаҥ кӧрӱп, совет интернационалист-јуучылдардыҥ нерезин тооп баштайдылар.

Сенатор Татьяна Гигельдиҥ шӱӱлтезиле, мындый урокторды, ол керектерде турушкан улусты кычырып, бастыра јерлерде ӧткӱрер керек, мыны школдордо ӧткӧн эки туштажу кӧргӱскен.

Эл Курултайдыҥ пресс-службазы

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина