Алтайдын Чолмоны

Телекейде озочыл jерлерге чыгар

04.12.2018

Кӱчӱрген айдыҥ 29-чы кӱнинде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда јурт ээлемниҥ ишчилериниҥ байрамына учурлай кӧдӱриҥилӱ јуун ӧткӧн. Јуунда Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников, Эл Курултайдыҥ председатели Владимир Тюлентин, Россия Федерацияныҥ Государственный Думазыныҥ депутады Родион Букачаков ло јурт ээлемниҥ министри Андрей Цыгулев турушкандар.

Тергеениҥ башчызы Александр Бердников: «Јурт ээлем бисте экономиканыҥ јаан ла учурлу деген бӧлӱктериниҥ бирӱзи болуп јат. Калганчы јылдарда агропромышленный комплекстиҥ ӧзӱмине федерал кеминде сӱрекей јаан учур берилет. Россия Федерацияныҥ президенти Владимир Путин јурт ээлемниҥ ишчилериниҥ алдына бийик некелтелер тургузат: јуук ӧйлӧрдӧ ороонныҥ эл-јонын аш-курсактыҥ бастыра бӱдӱмдериле толо јеткилдеер, ээчиде алтамда – курсак-тамакты белетеп чыгарарында ла аш-курсактыҥ продукциязын иштеп аларында телекейде озочыл јерлерге чыгар. Оныҥ да учун ар-бӱткени кӱч айалгаларлу јурт јерде јаткан улустыҥ мал-аштаҥ иштеп алып турган аш-курсагы јаантайын јаан сурууда болор ло бис олорго бастыра јанынаҥ болуш јетирерис» — деп айткан.

А. В. Бердников ороондо экономиканыҥ айалгалары кӱч те болзо, је јурт ээлемге јербойындагы бюджеттеҥ акча чыгарары калганчы јылдарда бир де јабызабаган деп темдектеген. Бу бӧлӱкти акча-манатла јеткилдеери карын да бийиктеп јат. 2006 јылда бюджеттеҥ чыгарылып турган болуштыҥ кеми јӱс тогузон тӧрт миллион салковой болгон болзо, 2018 јылга «Јурт ээлемди ӧскӱрериниҥ» госпрограммазына јети јӱс он эки миллион салковой акча салынган. Алтай Республиканыҥ аграрный бӧлӱги керегинде айдып тура, оныҥ тыҥып ӧскӧн ийде-кӱчин темдектебес арга јок. Бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ крестьян ла фермер ээлемдери јарым миллионго шыдар тын мал кыштадып јадылар. Тергеениҥ јурт ээлеминде 500 јуртхозпредприятие, 1600-теҥ ажыра крестьян (фермер) ла 55 муҥнаҥ ажыра таҥынаҥ ээлемдер иштейт.

2006 јылда јурт ээлемниҥ бӧлӱктери 3,5 миллиард салковойго турар аш-курсак эдип чыгарган болзо, ӧткӧн јылда оныҥ кеми 10,8 миллиардка јеткен. Алтай Республика эт иштеп алар бӧлӱкте јаткан эл-јоныныҥ тоозы аайынча Сибирь федерал округта озочыл јерде барып јат. А сӱт иштеп алар мӧрӧйдӧ бистиҥ фермерлер Сибирьдиҥ агропромышленный комплексинде канча јылга улай экинчи јер алат. Јурт ээлемниҥ товарларын белетеп чыгарарына республиканыҥ башчызы јаан ајару эдет. Бӱгӱнги кӱнде тергееде мал сойотон он эки пункт иштеп јат. Андый цехтердиҥ бирӱзи Кан-Оозы аймакта Экинур јуртта ачылган. Эмди «Меркит» деп ээлемниҥ ишчилери малын семирте азырап, јербойында ла сойот. Кош-Агаш аймакта Белтир јуртта иштеп турган мал сойотон цех база јаҥыртылган. Оҥдой аймакта Кеҥидеги јурт ээлемниҥ кооперативинде малды ӱзеери азырайтан площадка тудулган. Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ бӧлӱктеринде анайда ок чилгемнеҥ, кузуктаҥ, мӧттӧҥ лӧ кедери тайга-ташта ӧскӧн эм ӧлӧҥдӧрдӧҥ эл-јонго керектӱ курсак-тамак ла эдимдер белетеп чыгаратан предприятиелер иштеп јат. Горно-Алтайскта Кӱнбадыш рынокто «Бош-Туу» деп СППК-ныҥ цеги ачылган. Мында республиканыҥ товар эдеечилериниҥ чыгарып турган продукциязы јыл туркунына садылат.

Алтай Республиканыҥ башчызы кӧдӱриҥилӱ јуунда тергеениҥ јонјӱрӱмдик ууламјылу учреждениелери бӱгӱнги кӱнде јербойыныҥ эдиле, сӱдиле, сӱттеҥ белетелген курсак-тамагыла тогузон эки, ӧзӱмдердеҥ эдилген продукцияла дезе тогузон беш проценттерге јеткилделген деп айткан. А. В. Бердников «бистиҥ фермерлердиҥ иштеп алып турган сӱдиниҥ, эдиниҥ, сарјузыныҥ ла сырыныҥ чыҥдыйы телекейде эҥ артыктардыҥ тоозында адалып јат» деген. Башчы республиканыҥ јурт ээлеминиҥ ишчилери Туулу Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ кату ла кӱч айалгаларында јана баспай иштеп турганын аҥылап темдектеп, олорго бек су-кадык ла иште бийик једимдер кӱӱнзеген.

Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулев бойыныҥ куучынында бисте анчада ла мал тудуп ӧскӱрерине јаан ајару эдилип јат деп темдектеген. Оныҥ айтканыла, быјыл мал ӧскӱрерине 200 миллион салковойго шыдар акча чыгарылган. Эттеҥир укту јоон малды јакшы кичеемелде тудуп, бийик кӧргӱзӱлерге бӱгӱнги кӱнде Кан-Оозы, Шабалин ле Кош-Агаш аймактардыҥ бастыра бӱдӱм ээлемдери једип јат деп айдар керек. Укту мал ӧскӱрери республикада, алдындагы јылдарга кӧрӧ, база јаранган. Тургуза ӧйдӧ тергеениҥ јурт ээлеминде укту мал ӧскӱрер јети завод иштеп јат. Ӱч предприятие дезе јурт ээлемниҥ јоголып јаткан тындуларыныҥ генофондын кичееп корулайт. Бӱгӱнги кӱнде племстанцияларда ченелтелӱ јаан иштер ӧдӧт. Специалисттердиҥ алдында эттеҥир укту мал ӧскӱрип, ээлемдерди олорло толо кеминде јеткилдеер некелтелер туруп јат. Укту малды ӧскӧ јерлердеҥ садып алары јанынаҥ ла олорды Туулу Алтайдыҥ айалгаларына келиштери ӧскӱрери аайынча иш база мӧрлӱ ӧдӱп јат. Республиканыҥ тыштындагы тергеелердӧӧн дезе 2500 тын укту мал садылган. Ол тоодо Кемеровский область, Казахстан ла Узбекистан јаар.

Бистиҥ тергееде алтай-сайан укту аҥдарды Шабалин аймакта Владимир Ситниковко ло Владимир Мещеряковко башкарткан «Марал-Толусома» деген ООО једимдӱ ӧскӱрет. Бу ООО-ны укту мал ӧскӱрер завод деп айтсабыс, байла, јолду болор. «Марал-Толусоманыҥ» аҥ ӧскӱреечилериниҥ бригадазы быјыл республикан мӧрӧйдӧ јеҥӱ алган. Сергей Жиляевтиҥ озочыл иштӱ бригадазы ӧдӱп јаткан јылда аҥдарыныҥ табыштырып турган мӱӱзиниҥ бескезин орто тооло 8,3 килограммга јетирген. Бу Россияда эҥ артык кӧргӱзӱ болуп јат.

Кой, эчки ле јылкы ӧскӱрерине база јаан ајару эдилет. Кан-Оозы, Оҥдой ло Шабалин аймактарда малды тургуза азыралда тудар площадкалар тудулган. Бу площадкаларда бир ле уунда 8100 јоон малды, ӱч јӱске шыдар оок јылкыны азыралда тудуп ӧскӱрер аргалар бар. Сӱт иштеп алар иш дезе Шабалин, Кан-Оозы ла Кӧксуу-Оозы аймактарда јарамыкту тӧзӧлгӧн. 2018 јылдыҥ тогус айыныҥ туркунына республиканыҥ уй саачылары 72,5 тонна сӱт саап табыштыргандар. Саап турган уйлардыҥ угы табынча база јаранат. Јурт ээлемниҥ министриниҥ айтканыла, фермерлер бу ла јууктарда уй саар ӱӱрлерге ӱзеери база 200 тын сӱттеҥир уйлар экелип кошкондор. Мындый алтам иштеп алып турган сӱттиҥ чыҥдыйын ла кемин билдирлӱ бийиктеткен. Бу ууламјыда Майма аймакта Алферово јуртта иштеп турган таҥынаҥ аргачы Николай Фокинниҥ мергендӱ ижин темдектеерге јараар. Быјылгы мӧрӧйдӧ оныҥ башкарып турган ээлеми база јеҥӱчил болуп чыккан.

Јурт ээлемниҥ ишчилериниҥ байрамына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуунда тергеениҥ башчызы бу јууктарда јуучыл самболо Румынияда ӧткӧн телекейлик чемпионатта алтын медаль ойноп алган Родион Аскановко ло оныҥ тазыктыраачызы Мӧҥӱне Яйтаковко Алтай Республиканыҥ эҥ бийик кайралдарын табыштырган. Самбо кӱрешле Россияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы М. Яйтаковтыҥ тӧжине «Таҥ Чолмон» орден тагылган. Јуучыл самболо республикада эҥ баштапкы чемпион болуп чыккан Россияныҥ спортыныҥ узы, Россияныҥ, Европаныҥ чемпионы, телекейлик кубоктыҥ јеҥӱчили Р. Асканаковко «Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деген бийик ат адалган ла квартира садып аларга бир миллион беш јӱс муҥ салковойдыҥ сертификады табыштырылган.

Јурт ээлемниҥ ишчилериниҥ байрамына учурлалган кӧдӱриҥилӱ јуунда иштиҥ озочылдарына кӧп тоолу кайралдар табыштырылган. Узак јылдарга једимдӱ ле ак-чек иштегени учун Кӧксуу-Оозы аймакта «Абайский» СПК-ныҥ электрокаҥдаачызы Сергей Кискинге ле Оҥдой аймакта Кеҥидеги укту мал ӧскӱрер СПК-ныҥ аҥ ӧскӱреечилериниҥ бригадазыныҥ бригадири Василий Головинге «Алтай Республиканыҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчизи» деген бийик ат адалган. Республиканыҥ агропромышленный комплексин ӧскӱреринде јеткен бийик једимдери учун Шабалин аймакта «Марал-Толусома» ООО-ныҥ аҥ ӧскӱреечизи Борис Бугуев, Росјуртшиҥжӱниҥ Алтайский край ла Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ ветеринар ла фитосанитар бӧлӱгиниҥ баш госинспекторы Василий Киркин, Шабалин аймакта Алтайда ченелтелер ӧткӱрер ээлемниҥ тракторизи Геннадий Бушуев, иштиҥ ветераны Анатолий Клешев, тындулардыҥ ооруларыла тартыжар республикан станцияныҥ баш ветеринар врачы Светлана Торосян ла Шабалин аймакта Барагаштагы СПК-ныҥ малчызы Александр Гришин Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдаткандар.

П. КАБАР