Ӧзӱм бар, турулталар иле

04.12.2018

Ӧткӧн неделеде Россияда самбоныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 80 јылдыгы темдектелген. Спорттыҥ бу бӱдӱми тергеебисте база јаан ӧзӱм алынган болуп јат. Оныҥ да учун самболо колбой база кӧп керек-јарактар ӧткӧн. Ол тоодо — «Самбо Алтай Республикада. Самбоны школдӧӧн, самбоны вузтардӧӧн, самбоны ийделӱ структуралардӧӧн, тӱӱки, амадулар» деп адалган тегерик стол, АР-дыҥ самбо аайынча тазыктыраачы-преподавательдерине учурлай «Ӱредӱчи» деп јаҥжыккан республикан маргаан ла республикада самбоныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 55 јылдыгына учурлай кӧдӱриҥилӱ керек-јарак.

АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы Игорь Коршунов башкарып ӧткӱрген тегерик столдо тергеениҥ физический культура ла спорт аайынча комитединиҥ јааны Заури Казакпаев, ӱредӱ ле билим аайынча министерствоныҥ, МВД-ныҥ, Алтай Республиканыҥ јуунты командаларын белетеер тӧс јердиҥ, ГАГУ-ныҥ ла ӧскӧ дӧ ӱредӱлу заведениелердиҥ чыгартулу улузы турушкан. Олор спорттыҥ бу бӱдӱмин республикада оноҥ ары ӧскӱрериле колбулу сурактарды, ол тоодо «Самбоны школдӧӧн» деп федерал программа аайынча ишти тыҥыдып, тергеениҥ школдорыныҥ кажызында ла самбоныҥ урогын ӧткӱрери, школдорго кӱрештиҥ кичӱ кебистерин алары, элбек јетирӱлер эдер эп-аргаларда спорттыҥ бу бӱдӱми, спортчылар ла јеҥӱчилдер керегинде кӧп бичимелдер, сюжеттер чыгарары ла оноҥ до ӧскӧлӧрин шӱӱшкен.

Кӱчӱрген айдыҥ 30-чы ла јаҥар айдыҥ 1-кы кӱндеринде «Јиит спартакчы» спортзалда АР-дыҥ самбо аайынча тазыктыраачы-преподавательдерине учурлай «Ӱредӱчи» деп јаҥжыккан республикан маргаан ӧткӧн. Бийик кеминде ӧткӧн маргаанныҥ туружаачыларыныҥ тоозы да кӧп болгон. Мындый ла тартыжуларда келер ӧйдӧ республиказыныҥ, орооныныҥ магын кӧдӱретен спортчылар чыгып турбай.

Кӱчӱрген айдыҥ 30-чы кӱнинде П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда Алтай Республикада самбоныҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 55 јылдыгына учурлай кӧдӱрӱҥилӱ керек-јарак ӧткӧн.

Театрдыҥ фойезинде тергеебисте спорттыҥ бу бӱдӱминиҥ ӧзӱминиҥ јолыла колбулу фотојуруктардыҥ, башка-башка маргаандардаҥ алган кубоктордыҥ ла медальдардыҥ кӧрӱ-выставказы ӧткӧн.

Мынаҥ бир канча ӧй кайра школдыҥ ӱренчиктери ортодо самбо керегинде ӱлгерлердиҥ ле јуруктардыҥ конкурстары јарлалган эди. Эҥ артык ӱлгер чӱмдеген деп, баштапкы јерди Кан-Оозы аймактаҥ Арутай Кокшинов алган. Экинчи јер Горно-Алтайсктаҥ Самир Табараковко келижерде, ӱчинчи јерге Турачак аймактаҥ Евгений Шорин чыккан.

Оогош класстардыҥ ӱренчиктери ортодо эҥ јараш јурукты каладаҥ Софья Молодых јураган. Экинчи ле ӱчинчи јерлерди Кан-Оозы аймактаҥ Арутай Кокшинов ло Турачак аймактаҥ Роман Тоболев ӱлешкен. Јаан класстардыҥ ӱренчиктери ортодо баштапкы јер Кан-Оозы аймактаҥ Кирилл Байталаковко келижерде, экинчи ле ӱчинчи јерлерди Кош-Агаш аймактаҥ Айлана Мундусова ла Кан-Оозы аймактаҥ Юлия Немцева алгандар. Бу конкурстардыҥ туружаачыларына јакшынак сыйлар табыштырылганын темдектеер керек.

Самболо тазыктырынган ветерандар, тургуза ӧйдӧ тазыктырынып турган спортчылар ла олордыҥ тазыктыраачылары Эл театрдыҥ јаан залында толо болгон. Самбисттерди мындый юбилейлик байрамыла уткыырга јаҥныҥ чыгартулу улузы база келген. Јуулган улусты АР-дыҥ башчызыныҥ адынаҥ вице-премьер Игорь Коршунов уткыган. Республикада самбо спорттыҥ эҥ јарлу бӱдӱмдериниҥ бирӱзи болгонын, бӱгӱнги кӱнде бу бӱдӱм тогус муниципал тӧзӧлмӧдӧ ӧзӱм алынып јатканын ла оныла бастыра 1,5 муҥнаҥ кӧп кижи тазыктырынып турганын темдектеген.

«Тергеебисте самболо оогоштоҥ ала тазыктырынып баштайдылар. Кӧп саба школдордо кӱрештиҥ секциялары иштейт. Республикада јакшы тазыктыраачылар кӧп лӧ олор бийик једимдерге једип турган спортчыларды тазыктырат» — деп, И. Коршунов айткан.

Вице-премьер бойыныҥ ӧйинде база самболо тазыктырынганын айдып, кӱреш кижиниҥ кӧгӱс-ийдезин тыҥыдып, уур-кӱчтерди ӧдӧргӧ таскадып турганын темдектеген. Ол спортчыларга бек су-кадык, бийик једимдер кӱӱнзеп, кайралдар табыштырган.

Анайып, профессионал ла јондык ижинде једимдери, албатылар ортодо амыр-энчӱни, најылыкты ла ӧмӧ-јӧмӧ ишти тыҥыдары аайынча турулталу ижи учун «Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи» деп ат-нере Горно-Алтайскта балдардыҥ самбо аайынча спортшколыныҥ тазыктыраачы-преподаватели, Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы Валерий Чернышовко адалган.

Республикада физический культураныҥ ла спорттыҥ ӧзӱмине јетирген јаан камааны, бийик кемдӱ спортчылар белетегени ле ак-чек ижи учун «Алтай Республиканыҥ нерелӱ тазыктыраачызы» деген кӱндӱлӱ атла Улаганныҥ спортшколыныҥ тазыктыраачы-преподаватели Александр Сартаков адаткан.

Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Кош-Агаш аймактыҥ администрациязыныҥ спорт ло јашӧскӱрим политика аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Сунгат Акчалов, Горно-Алтайскта јашӧскӱримниҥ тӧс јериниҥ педагог-организаторы, «Олимп» спортклубтыҥ башкараачызы Андрей Корчуганов ло АР-дыҥ самбо ло дзюдо аайынча федерациязыныҥ тазыктыраачызы Алтайбек Угрюмов кайралдаткандар.

АР-дыҥ башчызыныҥ, АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самаразыла спорттыҥ ветерандары — Чамал аймактаҥ Вениамин Тудуев, Кан-Оозы аймактаҥ Петр Шукаков ло Новоалтайсктаҥ Константин Фефелов кайралдаткандар.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов залда отургандарды бу байрамла уткып, спорттыҥ бу бӱдӱми туку 1938 јылда табылып, чындаптаҥ да национальный болуп калганын темдектеген.

«Алтай Республика керегинде айдар болзо, ол бистиҥ эл-јонго кандый јарлу ла учурлу болгонын бастырабыс билерис. Спортчы-самбисттерис тергеебистиҥ, Россия Федерацияныҥ адын јаан маргаандарда бийик кӧдӱрет ле јаантайын јеҥӱлӱ јангылайт» — деп, вице-спикер айткан. Михаил Терехов самбо качан бир Олимпий ойындардыҥ программазына кирер ле јерлештеристеҥ Олимпий ойындардыҥ јеҥӱчили чыгарына иженгенин база айткан. Ол бастыра тазыктыраачыларды, спортчыларды, самбоныҥ ветерандарын бу байрамла уткып, јаҥы јеҥӱлер ле ырыс кӱӱнзеген.

Бу кӱн АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Шабалинде балдардыҥ спортшколыныҥ тазыктыраачы-преподаватели Евгений Майхиев, АР-дыҥ олимпий спортшколыныҥ директоры Санай Саланханов кайралдаткан. Јиит спортчы Элбек Куюковко РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ национальный политика аайынча комитединиҥ адынаҥ быйан айдылган.

Јаан сценага чыгып, самбисттерди бу јакшынак байрамыла уткыган улустыҥ тоозы кӧп болгонын темдектеер керек. Госдуманыҥ депутады Родион Букачаков јуукта јуучыл самболо телекейдиҥ јеҥӱчили боло берген Асканаковтыҥ ады база Родион болгонын оморкоп темдектеген. Бойыныҥ уткуулдарын јуукта муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарына тудулган Владимир Челчушев ле Андрей Мунатов айткан. Андрей Мунатов Россияда самбоныҥ 80 јылдыгыла колбой Оҥдойдо Н. Кулачевтиҥ адыла адалган ДЮСШ-га самбисттердиҥ 80 кеп-кийимин сыйлап јатканын темдектеген. Самбоныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген улуска юбилейлик кереес медальдар табыштырылган.

Бу кӱн залда отургандарга бойыныҥ кожоҥдорын ла бијелерин јарлу артисттер сыйлаган.

Горно-Алтайский автономный областьта самбоныҥ ӧзӱминиҥ баштапкы алтамдары ХХ чактыҥ 60-чы јылдарына келишкен деп айдар керек. Спорттыҥ бу бӱдӱмиле баштапкы тазыктыраачылар болуп Сергей Боронкин ле Вадим Носков иштеген. Олорды ээчий иштеген улустыҥ тоозы база кӧп болгон. Омскто физкультурный институтты ӱренип божодоло, Алтайына иштеп келген Мӧҥӱнчи Яйтаковтыҥ, Артем Майчиковтыҥ ла Сергей Аткуновтыҥ тергеебистеги самбоныҥ ӧзӱмине јетирген камааны база јаан.

1983 јылда Горно-Алтайский автономный областьтыҥ самбо аайынча федерациязы тӧзӧлгӧн. Оныҥ јаанына Валерий Чернышов тудулган. Башка-башка јылдарда федерацияны М. Я. Яйтаков, Ю. В. Антарадонов, С. Ю. Аткунов, Э. А. Ялбаков, Э. Г. Татин, А. К. Шилыков, В. Б. Челчушев, Э. В. Алчаков ло С. Н. Грушин башкаргандар.

Бӱгӱнги кӱнге јетире тергеебисте телекейдиҥ эки чемпионы — 2011 јылда самболо Виталий Уин ле 2018 јылда јуучыл самболо Родион Асканаков. Анайда ок телекейдиҥ чемпионаттарыныҥ 14 призеры, телекейдиҥ первенствозыныҥ 8 јеҥӱчили ле призеры, Россияныҥ спортыныҥ 150 узы, спорттыҥ телекейлик классту 17 узы, Россияныҥ спортыныҥ нерелӱ 2 узы белетелген.

Самбоныҥ юбилейлерине учурлай ӧткӧн керек-јарактардыҥ кажызында ла бу спорттыҥ бӱдӱмине тергеениҥ башчызы, республикан башкару јаан ајару эдип, јаантайын јӧмӧп турганы керегинде айдылган.

К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина