Алтайдын Чолмоны

Албатыныҥ Конституциязы

11.12.2018

—Владимир Николаевич, бистиҥ ороонныҥ Конституциязы керегинде текшилей нени айдарыгар?

—Кыскарта айтса, мен оны «албатылык» деп айдар эдим. Онызын бу документтиҥ кажы ла сӧзи кӧдӱриҥилӱ, тереҥ учурлу болгоны керелейт. Ороонныҥ Тӧс документиниҥ башталганында ла бичилген баштапкы ла эрмектиҥ учурын кӧрзӧӧр: «Бис, Россия Федерацияныҥ кӧп укту албатызы…».

Анайда ок бистиҥ ороонныҥ тӱӱкизинде бу Конституция баштапкы ла катап текшиалбатылык ӱнберишле јарадылганын ундыбас керек. Албаты јаҥы Конституция учун ӱнин берип, ороонды политикалык кызалаҥнаҥ чыгарган. Ол тушта јаҥдар ортодо удурлаш болуп турарда, керек дезе мылтык-јепселдӱ удурлажу да болгон эди. Конституция јаҥы Россия эмдиги ӧйдиҥ ле кемнеҥ де камаанду эмес ороон болорыныҥ тӧс тӧзӧлгӧзи болгон.

—Бистиҥ республиканыҥ тӱӱкизинде бу Конституцияныҥ учуры кандый?

—Алтай Республика РФ-тыҥ Конституциязына бӱгӱнги адыла бичилген. Јарадылган конституционный нормаларла болзо, Федерацияныҥ субъекттериниҥ учуры чик јок бийиктеген. Јаҥыс ла федеративный нормаларды кубултарына эмес, је анайда ок Конституцияга кандый бир тӱзедӱ эдерге турган болзо, субъекттердиҥ јӧби (ратификация) керек болуп калган. Ороонныҥ јаҥы Конституциязында россиялык республикалар сӱрекей бийик государственный статус алган, керек дезе бойыныҥ государственный тилдерин јӧптӧӧрине јетире. Бу тап-эрикти бистиҥ де республика јӱрӱмде тузаланган: бӱгӱн орус ла алтай тилдер бисте государственный тилдер болуп јат.

Алтай Республика Конституцияныҥ јаҥы редакциязын белетееринде ле јарадарында эрчимдӱ турушкан. Бистиҥ эҥ ле ченемелдӱ правоведтерис тӧс документтиҥ ӱлекерлерин белетеери аайынча ишмекчи группалардыҥ составында болгон. Республикабыстыҥ депутаттары оныҥ ӱлекерлериниҥ тӧс бӧлӱктерин шӱӱжеринде база эрчимдӱ турушкан. Бистиҥ тергеениҥ парламенти ороонныҥ Тӧс документиниҥ ӱлекерлери аайынча шӱӱлтелериле јаҥыс катап эмес баштанган болгон.

Бойыныҥ ӧйинде республиканыҥ депутаттары ороондо конституциялык јаҥыртулар эдери јанынаҥ шӱӱлтелерди јӧмӧгӧн эди. Онызын Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ сессиязында јарадылган јӧптӧр керелейт. Ол тоодо 1993 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 14-чи кӱнинде јарадылган «Алтай Республикада јаҥныҥ чыгартулу ла јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарын јаҥырта тӧзӧӧри керегинде» јӧби. Бу ла кӱнде республиканыҥ парламенти Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ депутаттарыныҥ талдаштарын качан ӧткӱрерин јӧптӧгӧн болгон. Талдаштар 1993 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 12-чи кӱнинде, РФ-тыҥ Конституциязы јарадылган кӱнде, ӧткӱрилери јӧптӧлгӧн.

Бистиҥ республиканыҥ албаты-јоны јаҥы парламентти тӧзӧӧринде эрчимдӱ турушканын, анайда ок ороонныҥ јаҥы Конституциязын јӧмӧгӧнин слер јакшы билеригер.

—Слердиҥ шӱӱлтегерле, конституционный нормалардыҥ учуры бистиҥ ороонныҥ албаты-јонына кандый?

—Бис бастырабыс Тӧс јасактыҥ тӧзӧлгӧзиле, тизимдериниҥ таныктарыла башкарынып јӱредис. Олор чике ууламјы-учурлу. Кажы ла гражданин конституционный тизимдерле башкарынып, бойыныҥ тап-эриктерин ле јайымын корулаар аргалу. Јаҥы јарадылып турган кандый да јасактар РФ-тыҥ Конституциязыныҥ ээжи-тӧзӧлгӧлӧрине удурлашпас учурлу. Андый болбозо, ол јасактар чындык эмес деп јӧп чыгарылат. Бу сӱрекей јаан учурлу айалга, ол кандый да политический ле ӧскӧ дӧ ийде-кӱчтерге ороондо јаҥды оныҥ кӧп укту албатызыныҥ јилбӱзине удурлажа тузаланар арга бербейт. РФ-тыҥ Конституциязыныҥ тӧзӧлгӧлӧри быжу, чындык. Ороонныҥ государственный сайламазы, кижиниҥ ле гражданинниҥ тӧс тап-эриктери ле јайымы аайынча јаан учурлу тизимдерине кандый бир тӱзедӱ эдериниҥ сӱрекей бек тӧзӧлгӧ-аргалары оныҥ тӧзӧлгӧзине салылганы тегиндӱ эмес. Олорды канайып та тууралап, кыйып барар арга јок.

Бистиҥ кажыбыс ла РФ-тыҥ Конституциязыныҥ ээжи-нормаларын јӱрегиске сӱрекей јуук алынган ла олорло кыйалта јогынаҥ башкарынат — керектиҥ аайы андый ла болор учурлу деген шӱӱлте кажы ла кижиниҥ јӱрек-ӧзӧгинде бар. Тӧс документтиҥ 25 јылдыгыла колбой, олордыҥ кезигин тоолоп ийели. Бу јаан учурлу документле болзо, бистиҥ бастырабыс јасактыҥ ла јаргыныҥ алдында теҥ-тай. Улустыҥ тап-эриктерин олорды јонјӱрӱмдик, ук, тил эмезе мӱргӱӱл јаҥ аайынча аҥылап, кирелендирерге чек јарабас. Кажы ла кижиде кем де оныҥ таҥынаҥ јӱрӱмине кирижерин болдыртпазы, таҥынаҥ ла билелик јажыттар, бойыныҥ ак-чек адын корулаары, телефон-почта эмезе ӧскӧ дӧ эп-аргалар ажыра кемле јайым колбу тудары, андый колбулар таҥынаҥ јажытту болоры јанынаҥ тап-эриктер бар. Ороонныҥ албаты-јонына бойыныҥ тӧрӧл тилин тузаланары, улусла колбу тударга, кандый тилди талдап, тузаланары аайынча тап-эриктер берилген. Кандый бӱдӱм таскамал, ӱредӱ, јайаандык ӧзӱм алары јанынаҥ база јайым берилген. Кандый мӱргӱӱл јаҥды јаҥдаары, таҥынаҥ јайым јанынаҥ кандый да кирелендириш јок.

Бистиҥ јиит граждандар кем де кижини арестовать эдери, оныҥ јайымын кирелендирери јӱк ле јаргыныҥ јӧби аайынча эдилип турганын билер болор деп сананадым. Јаргыныҥ јӧби јогынаҥ кижиниҥ јайымын 48 сааттаҥ кӧп ӧйгӧ кирелендирерге јарабас. Мындый ээжи-нормалар бар болгонын кӧп тоолу јиит улус фильмдер, тӧрӧӧндӧри эмезе кӧрӱш-таныштары ажыра билер болбой. Шак ла бу ээжи-нормалар РФ-тыҥ Конституциязынаҥ алынган.

Элбек јетирӱлер эдер эп-аргалардыҥ чыгартулу улузы јанынаҥ айтса, кижи санаа-шӱӱлтезин айдары јайым болоры, цензура болдыртпазы Тӧс јасакта база быжулалган. Ол ээжи-нормалар Конституцияла корулалат.

—Слердиҥ шӱӱлтегерле, ороонныҥ Конституциязыныҥ текстинде кандый да кажылгактар бар ба?

—Бар. Је олор андый ла јаан учурлу эмес ле олорды тӱргендей кубултарын некебейт. Темдектезе, государственный јаҥныҥ органдарыныҥ системазында билдирлӱ «перекос» бар болгоны јылдаҥ јылга там ла илезине чыгат. Онызын РФ-тыҥ Конституционный јаргызыныҥ председатели Валерий Зорькин «Российская газетаныҥ» бӱктеринде бу јуукта темдектеген.

Оныҥ шӱӱлтезиле, јаҥныҥ чыгартулу органыныҥ, чокымдап айтса, парламенттиҥ учурын тыҥыдар керек. Анайда ок Федерация ла оныҥ субъекттери ортодо чыдуларды аайлаштырарында тутак-једикпестерди јоголторы керегинде база айткан. Ол Конституцияныҥ 12-чи тизимине ајару эткен, анда јербойында бойы башкарынары керегинде айдылат. Бу јаан учурлу тизимди јаҥы редакцияла салар керек. Бӱгӱнги бӱдӱмиле бу тизим јербойында бойы башкарынарыныҥ органдарын государственный јаҥныҥ органдарыла, ол тоодо јаҥныҥ чыгартулу органдарыла удурлаштырат. Тизимниҥ ээжи-нормазын кубултарга, озо баштап текшилей шӱӱжӱ ӧдӧр учурлу. Бойыныҥ сӧзин албаты айтсын — ороонныҥ Тӧс јасагын јарадар тушта айтканы чылап. Бу учуралда кандый да меҥдеш, чаксыраш јогынаҥ.

Конституцияныҥ бастыра ээжилери јӱрӱмде бӱткен деп айдар арга јок болгонын темдектейли. РФ-тыҥ Конституциязыныҥ 135-чи тизиминде бичилгениле, Конституционный Собрание керегинде Федерал конституционный јасак јарадылар учурлу. Је андый јасак эмдиге јетире јарадылбаган. Тӧс јасакка јаан учурлу кубулталар јарадарына андый орган керек. Байла, андый тӱзедӱлер эдери тургуза ӧйдӧ андый ла керектӱ эмес. Бу јуукта ӧткӱрилген соцшиҥжӱниҥ уч-турулталарыла, россияндардыҥ кӧбизи РФ-тыҥ Конституциязы ороонныҥ ла оныҥ албатызыныҥ керексиништерине келижип турган деп темдектеген. Албатыныҥ кӱӱн-санаазы — кандый ла јасакты, ол тоодо РФ-тыҥ Тӧс јасагы болуп турган Конституцияны баалап кӧрӧринде јаан учурлу айалга болуп јат.

—Владимир Николаевич, республиканыҥ депутаттары канча јылдардыҥ туркунына сыгын айдыҥ баштапкы онкӱндӱгинде республиканыҥ школдорында Конституцияныҥ урогын ӧткӱрет. Слердиҥ шӱӱлтегерле, онызы јашӧскӱримниҥ правоведениениҥ сурактарына јилбӱзин бийиктедерине кандый да камаанын јетирет пе?

—Бу урок балдардыҥ сагыжында узак јылдарга артып калар деп бодойдым. Ол урокто куучын бистиҥ ороонныҥ кажы ла кижизиниҥ таҥынаҥ ла граждан каруулу болоры, бӱгӱнги јер-телекейде тап-эрик јанынаҥ билгирлердиҥ учуры керегинде ӧдӧт.

Балдар оҥдоп баштайт — кажы ла кижинеҥ кӧп неме камаанду. Чындап, андый уроктордыҥ кийнинеҥ парламент шиҥжӱ-мониторинг ӧткӱрген болгон. Педагогтордыҥ темдектегениле, андый уроктордо турушкан ӱренчиктер ортодо общественный дисциплиналарга, анчада ла правоведениениҥ сурактарына јилбӱ тыҥыйт. Ӱренчиктер јасактар керегинде тоомјылу айдып баштайт, бойыныҥ шӱӱлтелериле ӱлежет.

—Конституцияныҥ урокторынаҥ башка, бистиҥ обществоныҥ правовой нигилизмин јеҥип чыгары јанынаҥ база кандый эп-сӱмелер бар?

—Правовой нигилизмди ӧдӱп чыгарыныҥ тӧс эп-аргалары — граждандардыҥ текши ле правовой культуразын бийиктедери, јасакберимди јарандырары, тап-эриктер бузарын болдыртпазы, јасактыҥ ла тап-эриктерди буспазыныҥ тӧзӧлгӧлӧрин, государственный дисциплинаны тыҥыдары ла о. ӧ. ууламјылар. Је правовой нигилизмди чӱрче ле ортозында јоголтып ийер арга јок. Ого једерге, ас эмес иштер ӧткӱрер ле ӧй керек. Кӧп неме кижиниҥ јӱрӱмдик кӱӱн-санаазынаҥ, тап-эриктиҥ нормаларын бӱдӱрери јанынаҥ кӧрӱминеҥ камаанду.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы