Алтайдын Чолмоны

Алтай аш-курсактыҥ байы

11.12.2018

Алтай албаты азыраган мал-ажынаҥ јӱзӱн-јӱӱр аш-курсак јазайт. Сӱттеҥ чеген, аарчы, курут, быштак, эјегей, творог, сарју, ӧрӧмӧ, тунук, кӧӧрчӧк эдет. Сӱт онойдо ок јаан тузалу, байлу эм болуп, кижиниҥ ӧзӧк-буурын јымжадат. Кажы ла јаш тынду сӱтле азыранат. Малдаҥ сааган сӱттиҥ кымызы база јаан эм-тус болот. Улус кымысты ичип, кӧп оорулардаҥ эмденет. Кижи сӱтле эмденип јат, кайнадала, изӱге ичкенде, јӧдӱлге, баштыҥ оорузына тузалу. Сӱтти ле сууны кошмоктоп, чач јунза, јымжак болор. Сӱттиҥ каймагыла јӱс сӱркӱштегенде, баалу-чуулу кремнеҥ артык болор.

Сӱтти уйдаҥ бир ле кӧнӧккӧ саар, сабаттарды солып саабас, уйдыҥ эмчеги балутып, сӧӧлтип катуланып калар. Уйдыҥ эмчегиниҥ байы база бар. Јаҥы тӧрӧгӧн уйдыҥ эмчеги тишсе, таракла јер јаар тараар. Ар-бӱткенде тегерик таш болор, ортозы ӱйттӱ болзын. Ол ташты эмчекке јаба тудуп, таштыҥ ӱйди ажыра саар. Уйдыҥ эмчеги 1-2 ле кӱннеҥ јакшы болуп калар.

Озогы улус койдыҥ кураандарын акталаганда, «кандыгын» сабатта сӱтке салып јат. Мал-аштаҥ коромјы болбозын, јакшы турзын, арбын ӧссин, алтайды бӱркеп барзын деп алкайт.

Ак сӱтти боочыларга јаҥдаарга, јолго апарып јат. Тойго, куда-кумыйга барган ӧйдӧ «барган јолыс ачык болзын, балдардыҥ јӱрӱми ак сӱттий ару болзын, балдардыҥ јӱрӱми ырысту болзын, кийин јолыс курчуу-куйакту болзын» деп алканар.

Кудалап барза, отко ӱрӱстеп, сӱт апарат. Той болгон ӧйинде отко сӱтти јаҥдап, келинге амзадып јат. Отко сӱт амзатканы јуртка келин келгенин темдектейт, келинге амадап сӱтти амзатканы бу келген јурттыҥ балазы болгонын керелейт. Той ӧйинде келинниҥ чачын  талоротзынаҥ тӱс јарып ӧрӧӧр тушта, јарган јикти сӱтле сӱркӱштеп јат. Келин болгон темдеги.

Аржан сууга апарганы аржанныҥ ээзинеҥ алкыш сурап барганы.

Уй тӧрӧзӧ, баштапкы сааган уурак сӱдин отко јаҥдап јат. Бозуныҥ бажынаҥ ала куйругына јетире уурак сӱдин сӱртӱп, бозуны алкап јат – малдыҥ бажы бол, малдыҥ учына јӱрбе. Онызы бозу уйдыҥ угын ӱспезин дегени.

Јаҥы тура тударга турган јерге от камызып, сӱт јаҥдайт.  Тӧрт ӱйелӱ бай ӧргӧӧ тӧрт ӱйези бек турзын, алтын бозогозы амыр турзын, бала-барка  су-кадык ӧссин деп алкаганы. Той ӧйинде кӧжӧгӧгӧ буулайтан кайыҥга барганда,  база сӱт апарып ӱрӱстеп, Алтайынаҥ алкыш сураар јаҥду. Јурты бек болзын, бала-барка азыразын деп алканып, кайыҥды алып  экелер.

Той алдында балдарга кийис базып, сӱтти ле сууны кошмоктоп јат. Балдарга базып јаткан кийис ап-ару ак сӱттий болзын, јурты чынык болзын, јойу кижи токтоп кӧрзин, атту кижи тӱжӱп кӧрзин деп алкап, кийисти базып јат. Баланыҥ койу кӧчӧзин асканда, уйдыҥ сӱдин, аскан кӧчӧзин он до конгон балага оозына сӱртип амзадып јат.  Амзадала, алкап јат – ак сӱттий ару болзын, чылабазын, оорыбазын, омок-седеҥ јӱрзин.

Энениҥ эмчек сӱди недеҥ де баалу, эм-том аргалу. Артык болгон сӱтти мал-аштыҥ курсагына кожуп, ичирип салар, эмезе кижи баспас јерге, айылдыҥ ӱйезине ич-јанына уруп салар. Тышкары урбас, тышкары урза, кара немелер амзаар дежет. Канай-кунай сӱт тӧгӱле берзе, тӧгӱлген кижи бойыныҥ маҥдайына сӱттеҥ сӱртип, сӱдим јоголбозын деп айдар.

Кижиге сӱт берзе, кайра бойы јаар эки катап тамызып, уруп алар. Сӱт бажынаҥ барбазын деген учурлу. Сӱтти кызыл эҥирде, ай эскиде эҥирде улуска бербес, айылдаҥ сӱт чыгарбас. Ол ӧйлӧрдӧ кара немелер кӧлзӱрейт деер. Мынаҥ озо энениҥ сӱдиниҥ јандырузы, аржанга барза, мӱргӱӱлге барза, белкенчек апарза, база сӱт алары, кандый сӧӧк-эт кожо апарары керегинде бичилген учун, ол керегинде бичибей јадым. Бу ончо учуралдарда сӱт алып, алкыш сурап јат.

Мал-аштыҥ ӱйе-сӧӧгиниҥ байы

Мал-аш тӧрт санду, эки колдыҥ сӧӧктӧриниҥ аттары, эки буттыҥ сӧӧктӧриниҥ аттары тӱҥей.

Баштыҥ байы. Кайнаткан баштыҥ, кӧстиҥ ордын эки кижи јибес, эки кижи ӱлежип јизе, кӧрӱшпес болуп калар. Анчада ла уйдыйын јиирге јарабас. Тойго сойгон малдыҥ бажын, јаактарын чачпас. Јабып, јабык јерде ӱч јылга тудар. Ӱч јылга балдар јакшы јуртаза, оныҥ кийнинеҥ ай јаҥыда кырга (бойыныҥ сӧӧгиниҥ байлу кырына болзо артык) барып, агаштыҥ будагына илип салар. Оноҥ ары Јайаан кудай бойы билер.

Тилдиҥ байы. Тили чыкпаган балага тилди јидирбес. Бала чыдаза, тилгерек болор. Тилдиҥ ӱстинде таҥдайды балдар јиир. Оныҥ байы — балдар кожоҥчы болор дегени.

Мойын база  байлу. Койу кӧчӧгӧ мойынды омырбай кайнадар. Бӱдӱнге адазы челдеп јип јат. Баланыҥ мойны тыртыйбазын, мойны, бажы бек болзын деп байлаганы.

Јарын сӧӧктиҥ байы. Койдыҥ, малдыҥ јарын сӧӧгин јаҥыскан челдебес, эдин јара тартып кезип, ӱлежип јиир јаҥду. Јаҥыскан јип јӱрзе, айыл-јурт тутпас болор. Јарынды куугарта челдейле,  јара чабала чачар. Бӱдӱнге таштабас. Бӱдӱн болзо, кара немелер айланар. Оору-јоболду улусты јарлыктар изӱ отко кӱйдӱрген јарын кӧрӱп эмдегилейт. Озодо Экинурда Чекир деп ӧзӧктӧ Кулаков Барпаш деп кижи бастыра јӱрӱминде јаткан. Јаан оору кижини ол јарлык јарыннаҥ кӧрӱп эмдеп, јарлыктап јазып койотон дежет.

Кабыргалардыҥ байы. Сӱме кабырганы тойдо кӧжӧгӧгӧ буулап јат, тӧрдӧ кӱнчыгыш јанына, баш кайырчак турган келтейине. Айылдыҥ эпши-эне келтейинде кӧжӧгӧниҥ кайыҥына јодо сӧӧкти буулап јат. Сӱме кабырга буулаган учуры — эр кижиниҥ јурт тӧзӧп тутканы, јодоны буулаган учуры –  кыс келин болуп јуртка келгенин темдектейт. Малдыҥ да, койдыҥ да сӱме кабыргазын, јодозын буулаганда, башказы јок. Јодо сӧӧктӧ чел бар, оны аштадым дейле јибес — јокту болор. Очоктыҥ ӱч будына малдыҥ казы јуузын той ӧйинде  кыйрала кожо илип јат. Ол јуула оттыҥ ээзин кӱндӱлегени болуп јат.

Тӧштиҥ байы. Тӧш тепшиниҥ бажы. Эҥ талдама мал-аштыҥ семизин-арыгын тӧжинеҥ билет.   Той ӧйинде озо келинниҥ алдына тӧштӱ тепши салат. Таай кижи салар, ӧскӧ дӧ кижи саларга јараар. Койдый семис болзын, койондый ак болзын, тепши јаантайын эттӱ-јуулу курсакту јатсын, куру јатпазын деп алкап јат.

Кары сӧӧкти јеенине салбас. Ол каргышту, таайы кижиниҥ кара казаны куру калар.

Јалмаш сӧӧктӧ тамыр бар. Оны ӱспей, кодоро тартып јизе, кебинде «энемниҥ азыралы јетти» деп айдар.

Томук сӧӧкти орустап «чашечка» деп айдар. Ол бутты бириктирген болчок сӧӧк. Оны челдӱ таштабас, куугарта челдейле чачар. Нениҥ учун дезе, кижи улайын ток-тойу јӱрер.

Серкенектиҥ байы. Уйда, малда, койдо кыпту серкенек бар. Оны таштабас. Јинин арутап јунала јизе, акча-манатту јӱрер, кезик улус кыпту карын деп айдат.

Туйгактыҥ байы. Малда, уйда јерге базар кату туйгак бар. Малды-уйды сойоло, туйгагын чыкту бойын таштабас. Темир печкеге от салып, туйгакты беш-алты кӱн кире печкениҥ алдына салып койор. Ол туйгактыҥ ӧзӧгинеҥ ак-боро болчок учук ӧрӧ кӧдӱрилип калар. Озогы улус оноҥ учуктыҥ быжып калганын билип ийер. Айылда отурган балдарга алкап, бир кичинектеҥ амзадып јидирер. Алкыш мындый: јерге бек туругар, туйгактый бек болугар, майчык-чойчык ӧдӱктӱ јӱрӱгер. Ол ӧйлӧрдӧ ӧдӱк табылбас кийим болгон. Ондый алкышту учукты јиген кижи бӱгӱн бар. Ол Экинурда јуртап јаткан Екатерина Бачимовна Кудачина. Алкап јидирген кижи – таайы Тектиев Тану.

Уйдыҥ мӱӱзиниҥ байы.  Мӱӱс  уйдаҥ тӱшсе, јалаҥда таштабас. Уйдыҥ сӱди тартылар, тӱжӱп калган мӱӱсти байланып, кургадып алар. Ӧскӱс кураандарга умчы эдип алар. Эмдиги ӧйдӧги ошкош соска бар эмес.   Онойдо ок тарак эдер. Ус улус мӱӱсти јымжада кайнадар. Бир чурканы талортозынаҥ јара чаап, ортозына мӱӱсти кыстап, эки талортозын штырла тартырып койор. Мӱӱс тӱзеген  бе деп кӧрӱп, тӱп-тӱс болуп калганда, кезип јат. Бир мӱӱстеҥ, ӱч-тӧрт тарак чыгып јат. Тарактыҥ мӱӱстерин, изӱ отко  бычак ошкош темирди изидип, оныла эдер. Тарактарды келген тӧрӧӧндӧрине, ӧскӧ дӧ улуска сыйлаар. Узак јаш јажа, уй-мал азыра деп алкап сыйлаар јаҥду болгон. Мӱӱстеҥ эдилген тарактар ӧткӧн чактыҥ 60-70 јылдарында бар болгон. Онойып, мал-ашта таштаар бир де неме јок, јаҥыс јини ташталган эмей.

Р. Темеева