Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бичик-билик бистиҥ байлыгыс

11.12.2018

Туй ла 95 jыл мынаҥ кайра, 1923 jылдыҥ кÿчÿрген айыныҥ баштапкы кÿндеринде, алтай калык-jонныҥ кÿÿнзегениле Улалуда кöчÿреечи камыс тöзöлип, РКП (б)-ныҥ уезд тöзöмöл бюрозы ла уезд ревкомы jöп jарадып, jербойыныҥ литературазын алтай тилле  ак-jарыкка кепке базып чыгарарына баштапкы алтам эткен. Шак анайып бичиктер чыгарары jанынаҥ jаан иштер башталып, ол ло jыл jаҥар (декабрь) айдыҥ 8-чи кÿнинде Новосибирсктиҥ бичик чыгартузыныҥ Ойрот филиалына тайанып, Улалуда национальный бичик чыгарту тöзöлгöн.

Кöчÿреечи камыстыҥ ол öйлöрдö ижинде эрчимдÿ турушкан ÿредÿчилер Прокопий Петрович Тыдыковтыҥ, Николай Андреевич Каланаковтыҥ, Андрей Иванович Суразаковтыҥ jарамыкту ла тоомjылу ижин темдектеер керек. Олор jартамалду листовкалар таркадып, «Кызыл Кÿн» деп адалган эҥ баштапкы учебникти кепке базып чыгарган.

Соҥында, 1924 jылдыҥ 15-чи кÿнинде, jаҥыдаҥ камыс тöзöлгöн. Бу ишке Павел Александрович Чагат-Строевти, Мирон Васильевич Мундус-Эдоковты, Андрей Иванович Суразаковты, Алексей Савельевич Алагызовты кöстöгöндöр. Jербойыныҥ бюджединеҥ бичик чыгартуныҥ ижин оноҥ ары öскӱрерине он бир муҥ салковой акча чыгымдалган. Ол jыл кöчÿреечи камыстыҥ эрчимдÿ ижиниҥ шылтузында С. Я. Кумандинниҥ баштапкы «Алтай-орус сöзлиги» ле эки брошюразы кепке базылган. 1925 jылда Москвада Н. А. Каланаковтыҥ «Эрjинелÿ бичик» (Книга мудрости), А. В. Тозыяковтыҥ ла М. В. Мундус-Эдоковтыҥ баштапкы «Букварин» ак-jарыкка чыгарганы эл-jонды сÿÿндирген эди. Бичиктер чыгарар иш кöндÿгип, öйдиҥ некелтези там тыҥып, кöчÿреечи камыстыҥ ижин эрчимделтерге болуп, башкару алтай литератураныҥ jети кижидеҥ турган литколлегиязын тöзöгöн.

Ол öйлöрдöҥ бери Туулу Алтайда бичиктер чыгарар иш jаан jол алынган. Jе jартын айтса, алтай тилле бичиктер кепке базып чыгарары ла алтай калык-jонныҥ бичик-билим тÿÿкизи оноҥ озо болгон деп айдар керек. Бир ле темдек, 1866 jылда академик В. В. Радлов Санкт-Петербургта «Образцы народной литературы тюркских племен Южной Сибири и Джунгарской степи» деп адалган бичикти кепке базып чыгарган.

Бичик чыгартуныҥ ижинде, öзÿминде кандый ла öйлöр дӧ, уур-кÿчтер де, jедикпестер де болгон. Jе эҥ ле аҥылузы – бичиктер чыгарар иш бир де тутагы jогынаҥ улалып, эл-jонысты таскадып, бала-баркабысты ÿредип, jаҥы jолго ичкери апарган деп, jартын айдар аргабыс бар. Бистиҥ текши литератураныҥ öзÿмине, бичик чыгартуныҥ ижине jаан камаанын jетирип, чÿмдемел-кеендиктиҥ кöмзöзине jöмöлтö эткен jарлу jерлештеристиҥ, бичик чыгартуныҥ ижин баштаган ла оныҥ тöзöмöлдÿ керектеринде эрчимдÿ турушкан улустыҥ ады-jолдорын адап ийели. Бичик чыгартуныҥ эҥ баштапкы директорлоры ла редакторлоры болуп иштеген Алексей Иванович Чоковко, Федор Васильевич Тарсамаевке,  Николай Иосифович Аргоковко, Михаил Сергеевич Кызыловко, Николай Григорьевич Куранаковко, Александра Федоровна Саруевага, Василий Сергеевич Алушкинге, Василий Сананович Кыпчаковко, Алексей Григорьевич Шабураковко, Евгений Модестович Чапыевке, Екатерина Григорьевна Мултуевага, Владимир Николаевич Тонкуровко, Эркемен Матынович Палкинге jаан алкыш-быйанду болуп, олордыҥ эткен керегин баалап ла эземин кереестеп jÿреликтер деп айдар кÿÿнибис бар. Олордыҥ jаркынду ижин оноҥ ары улалтып иштеген, литератураныҥ, чÿмделгиниҥ öзÿмине jайаандык ийде берген, бичик чыгартуныҥ керектерин аайлап баштаган А. О. Адаровко, Б. Я. Бедюровко, С. С. Каташка, И. В. Шодоевке, Н. И. Тодошевке бис алкыш-быйанду jÿрер учурлу.

Бичик чыгартуныҥ ижинде редакторлор болуп иштеген улустыҥ ÿлÿзи jаан. Олордыҥ ады-jолдоры бичик чыгартуныҥ тÿÿкизинде алтын таныктарла бичилип калар. Кöчÿреечилер, корректорлор ло редакторлор болуп иштеген Андрей Матвеевич Борбуев, Павел Васильевич Кучияк, Иван Карманович Сабашкин, Леонид Степанович Чичинов, Амат Акчабаевич Сабашкин, Леонид Миронович Эдоков, Зоя Саймовна Суразакова, Макар Иванович Техтиеков, Николай Николаевич Параев, Иван Петрович Эдоков, Санай Санабаевич Такачаков, Иван Иванович Митрофанов, Лазарь Васильевич Кокышев ле оноҥ до öскöлöриниҥ эткен кереги качанныҥ качанга ундылбас.

Эмдиги jуук öйлöрдö узак jылдарга улай редакторлордыҥ ижин jедимдÿ бÿдÿрген бичиичилер: Б. У. Укачин, К. Ч. Тöлöсов, J. Б. Каинчин, J. Я. Маскина, П. Т. Самык, Т. Т. Торбоков.

Бичик чыгартуныҥ ижине анайда ок кöп тоолу журналисттер, албаты-ÿредÿзиниҥ ишчилери, jарлу билимчилер, jурукчылар, кееркедеечилер, композиторлор jаан камаанын jетиргендер. Темдектезе, журналисттер В. А. Тоенов, В. Э. Кыдыев, У. С. Садыков, учебниктердиҥ авторлоры: М. В. Опонгошева, М. А. Барантаева, Н. В. Тепуков, К. А. Бидинов, К. К. Пиянтинова, Э. И. Каинчина, Н. И. Когунбаева,  А. Т. Тыбыкова, З. С. Казагачева, Н. М. Киндикова, С. М. Каташев, О. Н. Пустогачева, Н. Б. Тайборина, О. И. Тезегеш, К. Е. Укачина, Ф. Т. Самыкова, оноҥ до öскöлöриниҥ ады-jолын адаарга jараар. Jайалталу jурукчылар: И. И. Ортонулов, В. П. Чукуев, В. С. Торбоков, Н. Тебеков, В. Раменский jураган ла кееркеткен бичиктер аҥылу jерде туруп jат.

Балдардыҥ «Солоҥы» журналы тöзöлгöни jаан учурлу тÿÿкилик керек болуп jат. 1990 jылда «Агитатордыҥ блокноды» брошюраны jаап, ордына балдардыҥ журналын чыгарар шÿÿлте эдилген. Балдардыҥ «Солоҥы» журналын тöзööринде эҥ баштап турушкандар: ол туштагы КПСС-тыҥ обкомыныҥ качызы Б. К. Алушкин, КПСС-тыҥ обкомыныҥ печать аайынча инструкторы Т. Т. Яйтынов, Туулу Алтайдыҥ Бичиичилер отогыныҥ каруулу качызы Б. Я. Бедюров, Алтайдыҥ бичик чыгартузыныҥ директоры В. В. Шатыгин, бу чыгартуныҥ Туулу Алтайдагы бöлÿгиниҥ директоры Э. М. Палкин, ВЛКСМ-ныҥ обкомы ла облисполкомныҥ албаты-ÿредÿзи аайынча бöлÿги. Jе эҥ jаан карууны бойына алынган кижи – Алтайдыҥ бичик чыгартузыныҥ директоры В. В. Шатыгин.

Редакцияныҥ штады jöптöлгöлöк болгон. Бу каруулу, таныш эмес керекти бÿдÿрзин деп, бичик чыгартуныҥ редакторы J. Я. Маскинага ла кееркедим редактор В. И. Ортонуловага бÿдÿмjи эдилген. Журналды кееркетсин деп, Москвада В. И. Суриковтыҥ адыла адалган институтты божоткон jиит jурукчы В. С. Торбоковты молjогондор. Темдектелген öй ас та арткан болзо, олор бойыныҥ ижин jедимдÿ бÿдÿргендер. «Солоҥы» журналдыҥ баштапкы номери он муҥ тиражла чыгып, кычыраачылар ортодо чÿрче ле таркап калган. Jаан болужын бичиичилер, билимчилер, анайда ок штатта эмес jурукчылар jетиргендер, ол тоодо: И. Ортонулов, В. Чукуев, В. Тебеков, А. Тартыков, Е. Корчуганова, А. Укачин, А. Кыйынов, Ч. Барсукова ла оноҥ до öскöлöри.

1998 jылдаҥ ала «Солоҥы» журналдыҥ редакциязы таҥынаҥ иштеп баштаган. Оныҥ баш редакторына К. Э. Тепуков кöстöлгӧн, ол бÿгÿнге jетире солынтызы jок jедимдÿ иштеп туру.

Тогузон беш jылдыҥ туркунына бистиҥ бичик чыгартубыстыҥ кепке баскан бичиктерин тоолоп, учына чыгарга да кÿч. Бис бу бичимелисте бойыстыҥ алдыска андый сурак та тургуспайдыс, нениҥ учун дезе, ол бичиктер библиотекаларда чеберлелип jат. Јилбиркеген кижи олорды алып, кычырар аргалу, олорды jуунадып, кепке базарга белетеп, кöскö илинбес ат-нерелÿ керек эткен улустыҥ ады-jолы дезе там ундылып барааткан учун, олорды адап, кереестеп салар деп амадайдыс. «Ӱч-Сӱмер» бичик чыгартуда узак јылдардыҥ туркунына иштеген улустыҥ ады-јолдорын адабас арга јок. Бу јолдыктардыҥ авторы – Т. Т Яйтынов. Он сегис јылдаҥ ажыра директор болуп иштедим. Баш редакторлор болуп јайалталу бичиичилер П. Т. Самык, К. Ч. Тӧлӧсов, Ј. Б. Каинчин, Т. Т. Торбоков јарамыкту иштер бӱдӱрген. Баш бухгалтерлер Г. А. Манохина, А. С. Тандина, В. И. Брысов, экономист З. Г. Тенгерекова, редакторлор Р. А. Лыкова, З. Ш. Шинжина, Л. А. Патагашева, Е. К. Манышева, А. К. Торбокова, ишчилер С. М. Муклаев, Л. И. Кулунаков, тискинчилер А. Тайборин, Б. Челбаев, јурукчылардыҥ билези — В. И. Ортонулова, И. И. Ортонулов, Е. И. Ортонулова, И. И. Ортонулова, К. И. Ортонулов, техничка С. Т. Тихонова ла оноҥ до ӧскӧ улустыҥ ады-јолдорын адаар аргабыс бар. Кӧп тоолу бичик-билик, периодикалык журналдар, Эземниҥ ал-камык бичиктери, алтай бичиичилердиҥ агару јуунты-бичиктери, чӧрчӧктӧр, кеп-куучындар, соојындар кепке базылып, ак-јарыкка чыккан.

Эмдиги öйдö бичик чыгарту «Алтын-Туу» (генеральный директоры Т. Н. Туденева) деп адалып, оныҥ jаан эмес öмöлиги (Т. Т. Торбоков, А. М. Емендеева, Л. Н. Баина, К. Э. Тепуков, Ч. Н. Барсукова, А. А. Кудачина, А. П. Декенова, Э. В. Белеков, А. А. Покунаева, А. В. Бобокова) ачка-jутка алдырбай, ар-кÿчин салып, кÿнÿҥ сайынгы ижин ак-чек бÿдÿрип, келер öйгö ижемjилÿ кöрÿп, иштеп туру.

Кӱндӱлӱ јерлештеримди акту кӱӱнимле бичик чыгартуныҥ 95-чи јылдык байрамыла уткып, јаан једимдер ле бектеҥ-бек су-кадык, ырыс-кежик кӱӱнзеп, учурлу кӧп бичиктер чыгып, эл-јонысты сӱӱндирзин деп алкап айдып турум.

Т. ЯЙТЫНОВ,

Россияныҥ Журналисттер ле Бичиичилер отокторыныҥ турчызы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина