Алтайдын Чолмоны

«Мы вместе – Бис бирлик»

14.12.2018

Јондык биригӱлердиҥ «Мы вместе – Бис бирлик» деп адалган II республикан форумы јаҥар айдыҥ 12-чи кӱнинде Горно-Алтайскта ӧткӧн. Быјыл ол Россия Федерацияныҥ Конституциязыныҥ 25 јылдыгына учурлалган.

Форумныҥ ижинде тергеебистиҥ башка-башка јондык биригӱлериниҥ, коммерциялык эмес организациялардыҥ, национально-культурный тӧс јерлердиҥ, мӱргӱӱл јаҥдардыҥ, ас тоолу калыктардыҥ общиналарыныҥ, государстволык ла муниципал јаҥдардыҥ, ӱредӱлик ле билим учреждениелердиҥ 120-деҥ ажыра чыгартулу улузы турушкан.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева бу јаан јуунныҥ туружаачыларын АР-дыҥ башчызыныҥ ла башкарузыныҥ адынаҥ уткып, једимдӱ иш кӱӱнзеген.

Јондык биригӱлердиҥ республикан форумы эки јыл мынаҥ кайра, 2016 јылда, тергеениҥ бир канча јондык организацияларыныҥ баштаҥкайыла тӧзӧлгӧнин баштапкы вице-премьер темдектеген. Јаҥ бу баштаҥкайды јӧмӧгӧн.

«Иштиҥ ченемелиле ӱлешкен, јӱрӱмдик јаан учурлу сурактарды ӧмӧ-јӧмӧ шӱӱжип, олордыҥ аайына чыгар јӧптӱ јолдор тапкан, јондык ла јаҥ ортодо колбуны туткан јаантайын иштеген мындый јер керектӱ болгонын јӱрӱм кӧргӱскен» – деп, Наталья Екеева айткан. Форум угы, јажы, иштеген ижи аайынча башка-башка, эрчимдӱ, јалтанбас, республикабыс ла орооныс учун јана баспай турушкан улусты бириктирет.

Быјылгы јуун Россия Федерацияныҥ Тӧс Јасагы – Конституциязы јӧптӧлгӧниниҥ 25 јылдыгы темдектелген кӱнде ӧдӱп турганын ајарып, тыҥ государствоныҥ тӧс ийде-кӱчи ороонында болуп турган керектерди јӱрегине јуук алган, олордо турушкан, јӧмӧгӧн граждандары болгонын Наталья Екеева темдектеген.

Бойыныҥ кӱӱниле, акча-јал албай, албаты-јонныҥ керектеринде турушкандардыҥ јылында республикабыстыҥ јондык биригӱлери эрчимдӱ турушканын ол куучындап, «добровольчество» дегенин бир јылла, темдектелген кандый да ӧйлӧ, программаларла кемјиир арга јок болгонын, ол Россияныҥ албатызыныҥ арга-чыдалы јок улуска килемји-болуш јетирер, албаты-јонныҥ учурлу керектерин јӧмӧӧр кылык-јаҥыла, озодоҥ бери улалып келген јаҥжыгуларыла колбулу болгонын айткан.

Бӱгӱн Алтай Республика турумкай ӧзӱмдӱ, јон-политикалык айалгазы амыр, башка-башка укту ла мӱргӱӱл јаҥду калыктары эптӱ-јӧптӱ јуртаган тергее болуп јат. «Бу јаҥыс та јаҥныҥ эмес, кӧбизинде слердиҥ ижигердиҥ, бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижибистиҥ турултазы, бу учун слерге ончогорго быйан айдадым» – деп, Наталья Екеева форумныҥ туружаачыларына айткан.

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ, оныҥ башкараачызыныҥ адынаҥ јуунныҥ туружаачыларына уткуулду сӧзинде Эл Курултайдыҥ јасакберим иш ле эл политика аайынча комитединиҥ јааны Виктор Ромашкин аҥылу ајаруны Россия Федерацияныҥ Конституциязына эткен.

Оныҥ айтканыла, Россияныҥ ӧдӱп келген муҥјылдык тӱӱкизинде баштапкы Конституция јӱс јыл мынаҥ кайра, 1918 јылдыҥ јаан изӱ айында, јӧптӧлгӧн. Россия Федерацияныҥ Конституциязы текши албатыныҥ ӱнберижиле 25 јыл мынаҥ кайра јӧптӧлгӧн. Ол ороонныҥ Тӧс јасагы болуп јат.

Граждандарыныҥ кыракы ајарузы јогынаҥ кандый да јаҥ аайлу-башту ӧзӧр аргазы јок деп, Виктор Ромашкин ајарган. Шак граждандардыҥ јондык биригӱлери, акча-јал сурабай ла сакыбай, бойыныҥ кӱӱниле орооныска, республикабыска керектӱ сӱрекей јаан иш бӱдӱрет.

Ондый биригӱлердиҥ бирӱзи – Алтай Республиканыҥ Јондык биригӱлердиҥ форумы болгонын депутат айткан.

Россия Федерацияныҥ государстволык эл (национальный) политиказыныҥ стратегиязын јӱрӱмде бӱдӱрериниҥ сурактары керегинде солун јетирӱни форумда эл-калыктар ортодогы колбулар аайынча РФ-тыҥ Президентиндеги советтиҥ турчызы, Этностор ортодогы журналистиканыҥ гильдиязыныҥ президенти, «Национальный акцент» деген порталдыҥ баш редакторы (бу кижиниҥ ончо јамыларын тоолобой турум) Маргарита Лянге эткен.

«Россия Федерацияныҥ эл политиказы-
ныҥ стратегиязы» не учурлу документ болгонын, ондо «албаты», «этнос», «Россияныҥ кӧп калыктарлу албатызы» деген оҥдомолдор канайда јарталганын, государствоныҥ эл политиказы не дегени ле јӱрӱмде оны кем ле канайда бӱдӱргенин ол куучындаган.

«Национальный политиканыҥ стратегиязы – бистиҥ ончобыс, анайда ок кажыбыс ла керегинде – деп, Маргарита Лянге айткан. –Нениҥ учун дезе Россияда 193 ук-калык јуртайт, олордыҥ ортодо миллиондор до тоолу, 200-300 те тоолу албатылар бар. РФ-тыҥ албаты-јоныныҥ 80% орус тилди тӧрӧл тили деп чотойт. Бу ок ӧйдӧ ороонныҥ албаты-јоныныҥ куучындашкан тилдериниҥ ле диалекттериниҥ текши тоозы 277, ӱредӱниҥ государстволык системазында тузаланган тилдердиҥ тоозы 105. Мындый ороон јер-телекейде база кайда да јок».

Јӱзӱн-башка укту калыктар јӱс јылдарга бир ороондо амыр ла јӧптӱ јатканы – бистиҥ айдары јок јаан једимис ле оны корып алары граждандардыҥ, јондыктыҥ каруулу кереги болгонын тӧс јердиҥ айылчызы темдектеп, ороондо не болуп турганын билерге ле оҥдоорго стратегиялык документтерди кычырар, јасактарды билер керек деп айткан.

Тӧс јердеҥ келген база бир айылчы — Россияныҥ калыктарыныҥ Ассамблеязыныҥ совединиҥ председателиниҥ ордынчызы, эл колбулардыҥ бӧлӱгиндеги ресурсный тӧс јердиҥ (АНО «Ресурсный центр в сфере национальных отношений») директоры, Россияныҥ калыктарыныҥ культура ла тил јӱзӱнин корыыры ла ӧскӱрери аайынча РФ-тыҥ Президентиндеги советтиҥ турчызы Евгения Михалева ресурсный тӧс јердиҥ ижи, јондык биригӱлерге ле таҥынаҥ улуска јетирген ӱредӱлик ле методикалык болужы керегинде куучындаган. Бу тӧс јер јӱк быјыл 19 ӱредӱ-семинар ӧткӱрген ле специалисттери 200 кире јартамалдар эткен.

Јилбиркеген улус тӧс јердиҥ ижиле, оныҥ сайтын Интернеттеҥ таап, таныжар аргалу.

Јондыктыҥ ла јаҥныҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижи керегинде, Алтай Республиканыҥ Јондык палатазыныҥ ижине тайанып, АР-дыҥ Јондык палатазыныҥ јааныныҥ ордынчызы Андрей Ищенко куучындаган.

Оныҥ јетиргениле, Алтай Республикада 91 ук-калык јуртап јат, тергееде окылу чотто турган јондык биригӱлердиҥ тоозы 543. Тергеениҥ Јондык палатазы јурт јерлерде јаткан эл-јонныҥ сурактарына јаан ајару эдип, экологиялык ла ӧскӧ дӧ курч сурактарды шӱӱжип, олорды јаҥга јетирип иштегени керегинде фильм форумныҥ туружаачыларына кӧргӱзилген.

«Бис бӧлӱнип, тартыжып эмес, ийде-кӱчисти республиканыҥ, орооныстыҥ тузазына бириктирери учун туружадыс» – деп, Андрей Ищенко аҥылап темдектеген.

«Культурно-исторический, музейный центр» деген коммерциялык эмес автоном тӧс јердиҥ башкараачызы Светлана Катынова форумныҥ туружаачыларына президенттиҥ грантын алып, ол аайынча иштеген ченемелин куучындаган.

Оныҥ айтканыла, грант аайынча темдектелген иш бӱткен де болзо, Пазырыктыҥ корумынаҥ чыккан јебрен арфаны белетеери аайынча ӱлекер сӱрекей элбек болгонын ла ол аайынча ороондор ортодогы ӱлекерлерге чыгар арга барын иш кӧргӱскен.

«Грантка ӱлекерди белетеер тушта кажы ла алтамды, эдетен кандый ла ишти, ишти бӱдӱретен ончо улусты чокымдап, јазап бичиир керек. Мынаҥ тургузылган амаду канайда бӱдери камаанду – деп, Светлана Катынова јондык биригӱлердиҥ чыгартулу улузына баштанып айткан. –Бис ӱлекеристи белетеп турарыста, ончо немени ајаруга алганыс деп сананганыс. Је иш ӧйинде коштой канча сурактар ла сананбаган айалгалар чыгып келет».

Форумда эрчимдӱ граждан кӧрӱми ле ӧткӱрген тузалу јондык ижи учун кӧп улус кайралдаткан. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Быйанду самаразы ла акчала сый «Волонтеры Победы» деген текшироссиялык јондык кыймыгуныҥ АР-дагы бӧлӱгиниҥ јааны Вадим Фефеловко, «Алтайский войлок» деген ассоциацияныҥ президенти Айсура Тахановага, Јуучыл-тӧрӧлчи «Вымпел» деген бедирӱ тӧс јердиҥ башкараачызы Александр Филипповко, Сибирьдиҥ казактарыныҥ биригӱзиниҥ Алтайдагы республикан бӧлӱгиниҥ атаманы Виктор Кукасовко, Алтай Республикада буряттардыҥ јерлежӱзиниҥ јааны Долгорма Дамдиновага, татарлардыҥ ла буряттардыҥ «Мирас» деген биригӱзиниҥ јааны Амина Мулюковага, албаты узаныжыныҥ «Аржан» деген ассоциациязыныҥ јааны Аржан Кухаевке, «Молодежная Ассамблея народов России «Мы – россияне» деген текшироссиялык јондык биригӱниҥ талалык бӧлӱгиниҥ турчызы Арина Тадыровага, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Талдудагы јурт јеезезинде ӱй улустыҥ совединиҥ јааны Марина Молофеевага ла казактардыҥ Маймадагы станичный биригӱзиниҥ атаманы Михаил Зыряновко табыштырылган.

Алтай Республиканыҥ парламентиниҥ Быйанду самараларыла, акча-сыйла бу кӱнде анайда ок Кан-Оозы аймакта казахтардыҥ национально-культурный биригӱзиниҥ башкараачызы Тамара Акатьева, «Федерация Традиционного Каратэ-До Фудокан Республики Алтай» деген јондык биригӱниҥ башкараачызы Олег Алексин, Оҥдой аймактыҥ ветерандар совединиҥ јааны Светлана Аманчина, Чой аймактыҥ ветерандар совединиҥ јааны Надежда Артемова, Кош-Агаш аймактыҥ эпшилер совединиҥ јааны Алтынай Банкунова, Турачак аймактыҥ аргачыларыныҥ ассоциациязыныҥ јааны Ольга Дубровина, «Культурно-исторический, музейный центр» деген АНО-ныҥ директоры Светлана Катынова, казактардыҥ Чамалдагы станичный биригӱзиниҥ атаманы Алексей Радионов, физкультураныҥ ла су-кадыкты тыҥыдарыныҥ «Вектор Шебалино» деген тергеелик јондык биригӱниҥ президенти Рустам Тасов ло балдардыҥ су-кадыгын орныктырар «Талду» деген тергеелик јондык биригӱниҥ башкараачызы Надежда Тойлонова кайралдаткан.

Форумныҥ туружаачылары Государстволык эл политиканыҥ стратегиязын јӱрӱмде бӱдӱрериниҥ сурактарын шӱӱжип, иштеги ченемелиле, ӱлекерлер тургузар билгирлериле ӱлежип, кере тӱжине иштеген.

Светлана КЫДЫЕВА