Алтайдын Чолмоны

«Алагун jаашту» Алтайдыҥ «Кӱн уулы»

18.12.2018

Тоолу кӱндердеҥ ады-чуузы јарлу алтай ӱлгерчи, кӧчӱреечи Василий Тордоевич Самыковко 80 јажы толуп јат. Кӧп кычыраачылар, ӧскӧ талаларда најы-таныштары оны литературадагы псевдонимиле Паслей Самык деп јакшы билер. В. Т. Самыков 1938 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 26-чы кӱнинде Шабалин аймактыҥ Каспа јуртында чыккан-ӧскӧн.

Бис jаш тужыстаҥ…

Василий Тордоевичтиҥ ада-энези Тордой Самыкович ле Торкош Бӧкӧровна ӧрӧкӧндӧр бойыныҥ ӧйинде бичикчи, јурттыҥ ла аймактыҥ керектеринде, колхозтыҥ ижинде эрчимдӱ турушкан улус. Энези Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ кӱч ӧйинде «Јаҥы јӱрӱм» колхозтыҥ председатели болуп, јууга атангандардаҥ јуртта арткан јерлештерин баштап, кату-кабыр иштер бӱдӱрип јӱрген. Василий Тордоевич јаш ӧйин мынайда эске алынды: «Каспа сӱреен јараш, байлык ар-бӱткендӱ, ыжык, аалга алтай. Тыт-Кескеннеҥ ле ала мӧштӧрлӱ, кызылгат-јиилектӱ јер. Алдында бисте агаш кезерде, ондо кара јер болуп калган алтайда четтер, мӧштӧр ӧзӧ берген. Каспа сууныҥ ла Кадынныҥ бириккенинде јараш јерлерде ойноорыс. Ыраакта Чамал бажыныҥ мӧҥкӱлериниҥ баштары агарып турза, кӧрӧргӧ сӱрлӱ ле кӧӧрӧм болотон. Каспа суу азый јаан болгон, эмди кичинектеп калды. Јашта бис јурттыҥ кайчылары Сыгыр Кергиловтыҥ, Калбан Чынатовтыҥ (Кӱӱгей Тӧлӧсовтыҥ таайы) кайлаганын сӱреен угатаныс. Олор экӱлеп кайлаар, бирӱзи арыйла, чайлап, амырап отурза, экинчизи кайлайтан. Мен јашта чӧрчӧктӧрдӧ баатыр болуп ойноорын сӱӱйтем. Ада-энем кудайзак, байланчак улус болгон. Совет тудуулу ӧйдӧ адам Калбан Чынатовло кожо улус јӱрбей турган кырга чыгып, мӱргӱӱл ӧткӱрип, Алтайын кӧдӱрип, алкап турганын бир катап мен кӧргӧм. Јаштаҥ ала најылажып јӱрген Кӱӱгейге (К. Тӧлӧсов – ред.) мӱргӱӱлге барып јӱргенимди куучындаарымда, ол ачынган эди: «Мени не кожо албагаҥ». Јаанам мени эки алаканды јаба тудуп бажырарына ӱреткени санаама кирет. Айдуда јӱреле, Алтайына јанып клееткен алтай кижиге адам Бийскте туштажып, калаш берген. Ол не-неме билер кижи болуп калган, «Сен јуудаҥ јанып келериҥ» деген. Соҥында энем оорыырда, адам ол Абайым деп бай атту кижиге эмдедип барып јӱрген».

Василий Тордоевичтиҥ бу куучынын угуп, он сегис јыл кайра оныла ӧткӱрген куучын-эрмегим бастыра кудай јаҥы керегинде ӧткӧнин эзеттим. Ол до тушта, эмди де тереҥ кӧгӱстӱ, саҥ башка айлаткыш кептӱ, куулгазын ийделӱ чӱмдемелдер јайаган поэт ич-кӧгӱс ле философия учурлу бедиреништерде јӱрӱп, бу ууламјылу кӧп тоолу бичиктер кычырганы, кӧпти оҥдогоны, сескени иле болды. «Кандый мӱргӱӱл јаҥга Слер јайылып туругар?» деп сурагыма ол јарт ла чокым каруузын берди. «Телекейде бар ончо ло мӱргӱӱл јаҥдардыҥ тӧзӧгӧзи јаҥыс – олор Кудай керегинде ӱредӱ. Кудай дезе — јаҥыс…». Бу куучындардаҥ мен бир шӱӱлтеге келдим: Василий Тордоевич јӱрегинде, ӧзӧк-буурында кудайга, кандый да эҥ бийик чындыкка ла ӱргӱлјикке бӱдӱп јӱрген кижи. Оныҥ да учун ол кӧӧрӧдинбес, кӧӧркӧдинбес, улуска ла айландыра телекейге кару, ачык кӱӱндӱ ле тереҥ сезимдӱ кижи. Оныҥ да учун ол от-јалбышту, ӧктӧм лӧ ачык јӱректӱ, калыгына ла тӧрӧлине тыҥ кычырулу баштанган поэт. Јуунты-бичиктериниҥ де аттарынаҥ јылу, от-јалбыш, ӧктӧм лӧ кӧӧрӧм кӱӱн-санаа, ичкерлеш ле учуш, онойдо ок јалкындый јаан сӱӱш сезилет! — «Кӱн уулы», «От-јалбыш сыгын», «От-Эне»…

Паслей Каспадагы баштамы школды божодып, Шабалинде ӱренген. Горно-Алтайсктагы национальный школго оны тӧрӧӧни Татьяна Меркурьевна апарган эмтир. «Татьяна Меркурьевнаныҥ адазы оогош тушта Каспада землемер-геологтор иштеген — деп, Василий Тордоевич эске алынат. – Меркурий иштеп јӱрген улустаҥ ыраак јокто бозулар, койлор кабырып јӱретен. Бир катап ол улус Меркурийдиҥ энези Таманга айдышкан: «Слердиҥ уулыгар бозу-кой кабырып јат. Је ол сӱреен сагышту бала деп кӧрӱнип јат, кӧстӧриниҥ кӱйӱжин кӧрзӧӧр! Бис оны кожо апарала, университетке кийдирип койолы». Ол улус Меркурийди Томскко чын ла апарып, университеттиҥ математика факультедине кийдиргендер. Меркурий Каласович ӱредӱчи болгон, јууга барала, сурузы јок јылыйган. Меркурий — энемниҥ карындажыныҥ уулы».

Jаан jӱрӱмге jол

Национальный школдо ӱренерде, Паслей ӱлгерлер чӱмдеп баштаган. Туразыныҥ кӧзнӧгинеҥ кӧргӱзип, ол куучындады: «Мен туку ол кырга чыгып алала, ӱлгерлер чӱмдеп туратам. Кожо ӱренген Саша Палкин ӱлгеримди кӧрӱп ийеле, коркышту тыҥ кыйгырган эди: «Вася ӱлгер чӱмдеп јат! Ӱлгер чӱмдеп јат!» Школды 1956 јылда божодоло, Александр ла мен Томск калага ӱренип барганыс. Меге немецкий тилле эки балл јетпей калган. Александр дезе ӱредӱге кирип алган. Мен педагогический институттыҥ тӱӱки-филология факультедине киргем. Ондо ӱренип турала, ӱлгерлеримди институтка алзын деген угузула кожо Литературный институтка аткарып ийгем. Творческий дейтен конкурсты ӧткӧнӧӧр, келигер деп кычырту алала, документтериме баргам. Ректор документтеримди табыштырып айткан эди: «Пусть на одного педагога будет меньше, но на одного поэта будет больше». Ол ӧйдӧ Алтайына ӱч јаан поэт, бичиичи Лазарь Кокышев, Аржан Адаров ло Эркемен Палкин јанып келгендер. Черӱдеҥ Кӱӱгей Тӧлӧсов ло Борис Укачин келген. Ӱч поэт Литинститутты эске алынып, «Аршин мал алан» деп азербайждан кожоҥ до кожоҥдоп туратан. Бис најылажып, јуук улус боло бергенис».

Онойып, јиит ле ӧктӧм кижи Москвада Литературный институтка кирген. Ол атту-чуулу орус поэт Лев Ошанинниҥ семинарында ӱренген. Ол јарлу поэттер, бичиичилер О. Сулейменовло, Э. Межелайтисле, Леонид Мартыновло, Андрей Вознесенскийле, Евгений Евтушенколо, Белла Ахмадулинала, Роберт Рождественскийле, Николай Рубцовло ло ӧскӧлӧриле де таныш болгон. Николай Рубцов Алтайга келеле, мында ар-бӱткенди, калыкты сӱреен јакшы кӧргӧн лӧ јараткан эмтир. Василий Тордоевичтиҥ эске алынганыла, Валерий Чичинов ло экӱ Николай Рубцовты Барнаулдӧӧн ӱйдежип ийгендер. Оноҥ экӱ сууныҥ јарадына барып, серӱӱнденип отургажын, таныш ӱн угулган, кӧрӧр болзо, Николай Рубцов Сросткидеҥ кайра келген. Ол Горно-Алтайскта база эмеш јӱрген, кижи де алган эмтир. Онойып, Вологданыҥ уулы Алтайдаҥ узак айрылып болбой јӱрген…

Василий Тордоевич студент ӧйлӧри керегинде эске алынат: «Ол ӧйлӧрдӧги Литинститут элитарный институт болгон. Ондо ады-јолы јарлу, чындык интеллигент преподавательдер, билимчилер, бичиичилер иштеген. Онойдо ок соҥында јарлу боло берген студенттер ӱренген. Евгений Евтушенко, Белла Ахмадулина јалтанбас, кычырулу ӱлгерлер чӱмдегилеп, диссиденттердиҥ тоозында болгон. Институттаҥ чыгартырган, соҥында ойто кирген. Мен институтта јакшы ӱренгем, каникулда мени Ленинград јаар экскурсияга ийгени санаамнаҥ чыкпайт. Бу культуразы байлык каланыҥ музейлериле, архитектурада ансамбльдарыла мен јилбиркеп танышкам.

Мениле кожо Вологдадаҥ бичиичи Василий Белов ӱренген. Бис оныла кожо ол јӱрӱмнеҥ барардыҥ барганча колбу тудуп јӱргенис. Вологдада мен ого айылдап та јӱргем. Литинститутта ок мен бойымды јаан ла тӱӱкизи бай тӱрк калдыктыҥ уулы деп билип алгам. Ондо СССР-га кирген кӧп тӱрк республикалардаҥ студенттер ӱренген ине. Кожо ӱренген туркмен кысла јуук таныш та болгом.

Эҥ јуук најылашкан нӧкӧрим Фикрет Годжа – азербайджан уул. Ол Алтайга келип јӱрген, мен де Азербайджанга айылдап јӱргем. Бис оныла кожо эмдиге колбу тудуп јадыс». Быјыл ӱлӱрген айда В. Т. Самыковтыҥ юбилейлӱ јажына учурлай ӧткӧн билим-практикалык конференцияда Азербайджанныҥ атту-чуулу аксагал поэди Фикрет Годжа нӧкӧрине видео-уткуулын ийгенин сӱӱнип ле оморкоп уккан эдис. Каспа јуртта чыдаган-ӧскӧн Людмила Михайловна Адарова јерлежи керегинде мынайда эске алынды: «Паслей Москвада ӱренип, јайгыда ада-энезине болужатан, оныла кожо ӱренип турган азербайджан поэт Фикрет Годжа Каспага келгени сагыжыма кирет. Олор эҥирде клубта улусла туштажып, ӱлгерлерин кычыратан. Аттарлу јурттыҥ ӧзӧктӧриле, кырларыла јорыктайтан. Фикрет мени Айбениз ле Гюльбениз деп аттарлу сыйындарыла таныштырган. Бис узак ӧйгӧ самаралар, фотојуруктар алышканыс. Фикрет Годжа эмди де эзен-амыр, јаан бичиичи, кӧп ӱлгерлери кожоҥдор болуп калган. Каспа јуртка оноҥ дӧ ӧскӧ бичиичилер, поэттер кӧп келетен, ол тоодо алтай да бичиичилерис. Борис Самыковло кожо балкар поэт Магомет Гекки келгени санаама кирет. Айылчылар бистиҥ Каспаны аҥылу, јараш, јайым јер, албатызы ачык-јарык, кӱндӱзек, кылыгы јалакай, ойынзак, сӧстӧри чечен, кокырчы, кожоҥчы дежетен».

Василий Тордоевич качан да «Каспа – Москва» деп тегиндӱ адалбаган јурты керегинде мынайда айдат: «Каспадаҥ кожоҥчылар, артисттер, поэттер, бичиичилер кӧп чыккан. Ол онызыла аҥылу, танылу. Боочы, Кулады јаар јурттардаҥ бичиичилер чыккан да болзо, је эмчилер, инженерлер кӧп чыкканы база аҥылу». Каспа јуртта тӧрӧлдӱ бичиичилер, поэттер Москвада ӱренген. Онойдо ок Каспаныҥ јайалталу «артисттери» худсамодеятельностьтыҥ кӧрӱлеринде јеҥӱ алып, Москвага јетире јӱргендер. Байла, каспачылар бу ончо керектерле јолду оморкоп, тӧрӧл јуртын «Каспа – Москва» дейтен туру.

Кӧчӱрген де, кӧчӱрткен де

От-јалбышту јӱректӱ поэт јакшынак кӧчӱреечи болгоны кайкал эмес. Баштапкы кӧчӱрген ижи – ол Константин Станюкевичтиҥ «Максимка» деп куучыны. Паслей Самыктыҥ кӧчӱрген поэттери, бичиичилери де оныҥ бойы ошкош от-јалбышту, јалкын кептӱ, салкындый экпиндӱ јайалталу, ойгорчы поэттер: Лопе де Вега, П. Неруда, Н. Хикмет, Г. Лорка, Р. Тагор, Н. Рерих, У. Уитмен, К. Кулиев, М. Карим, С. Сейтхазин ле ӧскӧлӧри де. Тӱрк поэт Назым Хикметле танышканын ол мынайда эске алынат: «Мен Москвада ӱренеримде, јарлу революционер поэт Назым Хикметле туштажу ӧткӧн. Мен ондо «Алжир» деп ӱлгеримди кычыргам. Назым Хикмет меге базып келеле, тилиҥди оҥдодым, нацияҥ кем деп сураган. Алтай дееримде, бу албаты кайда, канча кире тоолу деп соныркаган. Москвада јаткан сурузын бичип берген. Је мен уйалып барбагам. Соҥында кӱнбадыш литератураныҥ преподаватели А. Исбах Хикмет мени сурулаган деп айткан».

Литинститутта Паслей Самык карындаштык калыктардыҥ азербайджан ла тӱрк тилдерин ӱренген. Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында Турцияга да барып јӱрген, тил ӱренген, тӱрк тилле ӱлгерлер де чӱмдеген. Јаан јайалталу поэт, тереҥ сезимдӱ кӧчӱреечи Василий Тордоевич телекейдиҥ 32 поэдиниҥ, СССР-дыҥ республикаларыныҥ 39 поэдиниҥ чӱмдемелдерин алтай тилге кӧчӱрип, «Ак сӱмерлӱ Алтайдыҥ балдары» деп јуунтыда бойыныҥ ӱлгерлериле кожо чыгарган. Оныла алтай балдарга баалу сый эткен. Филология билимдердиҥ докторы З. С. Казагачева бойыныҥ ӧйинде поэттиҥ кӧчӱреечи бу ижин сӱреен бийик баалап, јаан ла чӱмдӱ иш бӱдӱрген деп бичиген.

Паслей Самыктыҥ ӱлгерлерин ол јылдарда кӧп кӧчӱреечилер кӧчӱрген. И. Фоняков, Г. Панов, А. Ревич, Р. Бухараев ле ӧскӧлӧри де. Поэт олордоҥ Равиль Бухараевти бийик баалайт, тилдери јуук учун оныҥ кӧчӱрмелери артык болгоны јарт. Паслей Самыктыҥ јайаан иштери јаҥыс ла орус тилге эмес, азербайджан, туркмен, эстон ло грузин тилдерге база кӧчӱрилген. Оныҥ јайаан иштериле орус кычыраачылар «Дружба народов», «Молодая гвардия», «Наш современник», «Сибирские огни» ле ӧскӧ дӧ журналдардаҥ ла бир канча јуунтылардаҥ танышкандар.

В. Т. Самыковтыҥ драматургияда ижи керегинде айтсабыс, ол бойыныҥ ӧйинде Лопе де Веганыҥ «Изобретательная влюбленная» деп пьесазын кӧчӱрген ле ол сценада тургузылган. «Мен он јыл кайра энем керегинде пьеса бичигем, театрга табыштыргам. Пьесаны «Сурлай» деп адап, ондо бастыра энелердиҥ сӱр-кеберин јууп бичигем», — деп, Василий Тордоевич куучындады.

Ук улалар – калык ӧзӧр

Василий Тордоевич эш-нӧкӧри Вера Ивановнала экӱ бежен јылдаҥ ажыра јуртап койды. Олор 1966 јылда айылду болгондор. Вера деп јараш, јаш кызычак Приморьедеҥ Каспа јуртка иштеп келген. Москвада ӱредӱзин божоткон Василий кысты ајарып, јарадып ийген. Иштеҥкей ле шулмус Вера Василий Тордоевичтиҥ энезине де, арткан тӧрӧӧндӧрине де јараган. Вера Ивановна бистиҥ республикан эмчиликтиҥ кӧс эмдеер бӧлӱгинде узак јылдарга заведующий, баш врач болуп иштеген. Тургуза ӧйдӧ иштеҥкей ле јаан ченемелдӱ врач эпши физкультурно-врачебный диспансерде иштейт. Ижи-тожы командировкаларлу да болзо, айыл-јуртын, эш-нӧкӧрин кичеемел јок артырбайт. Олор нак јуртап, эки бала азырап, бийик ӱредӱ берген. Балдары олорго тӧрт барка сыйлаган. Уулы Эрик эки баланыҥ адазы. Кызы Илона эки уулдыҥ кару энези.

Каспа јуртта јуртаган ла оныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген Тордой ло Торкош ӧрӧкӧндӧрдиҥ јаан билезинеҥ јайалталу, јакшы ӱйе корболоп ӧзӱп јат, мынаҥ да ары узак ӧйлӧргӧ корболоп барарында алаҥзыш јок. Василий Тордоевич тоомјылу, су-алтай улустыҥ, байлу Каспа алтайыныҥ, алтай калыгыныҥ чындык уулы. Бис «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларыныҥ адынаҥ Василий Тордоевичти акту јӱректеҥ уткып, «Алагун јаашту» Алтайында «Кӱн уулындый» јарыдып јӱрзин, «От-јалбыш сыгындый» эрчимдӱ болзын, «От-Энедеҥ» алкыш-быйан алзын деп кӱӱнзейдис!

Н. Бельчекова

От-јалбыш сыгын

Јайлугуштыҥ сындарын

Јалбыш кептӱ ӧдӧдим.

Бу кӱчиме,

сӱӱжиме

Чыдашпай ӧлӧдим.

Мен –

от-јалбыш сыгын,

Мен –

от-јалбыш салым!

Јырааларды,

арканы

Табарадым –

кӧчкӧдий.

Та аржан,

та аркы –

Јудадым,

ичедим.

Кӱн,

алтын тӱҥӱрдий,

Ӱстимде

бијелейт,

Кӱс

кӱреҥ кӱмӱшле

Кӱзӱҥилейт.

Болот балтырларга

Ӧрт ошкош

кан урган,

Бадышпаган

јӱрекке

Чыдашпас

сӱӱш тапкан.

Бу тайганы,

телекейди,

Бу кӱнди сӱӱйдим.

Бу јерди,

Алтайды

Кайкайдым!

Алкайдым!

Ӱч мыйгак кайда,

О,

улу теҥери?

Торт

бери айда!

Тӱҥей ле

једерим!

Кандый јилбӱ

мени

Бу јерди

сӱӱттирген?

Кандый сӱӱшке

Мен сӱрдиргем?

Сӱӱжерге,

согужарга

Меге ийде

берилген.

Јӱрӱмди

мактаарга

Меге ӱн

берилген.

Алтын амыргым

Алтайга јайадым,

О, мениҥ амырым,

О, јайаным!

Јайлугуштыҥ

сындарыла

Учадым,

шуҥуйдым.

Ӱстимдеги кӱн

Суйук алтындый,

Мӱӱстеримде чайпалат.

Айланган јер

Алдымда

Барабандый типилдейт.

Мен –

От-јалбыш сыгын!

Мен —

От-јалбыш салым!

 

Тура тудаачылар

Ажулардаҥ

шыҥыражып,

јаскы јааштар ашкылайт.

Јылу шымыражып,

деремнени тӧмӧн ӧткӱлейт.

Ӧлӧҥ ижи башталбаган,

Бош ӧйлӧрди тузаланар керек,

Алтай уулдар

бой-бойлорына болужып,

тураларын туткулайт…

Канайдар,

уулдардыҥ адалары

јуу-согушта јыгылган,

Уулдарына туралар

тудуп бербей барган,

јанбазын билбеген…

Таадалар бололо,

јеендерин эркелебеген,

Адалар алдында

уулдарына болушпаган.

Је алтай уулдардыҥ

колдоры алтындый,

кӧстӧри алмастый…

Эрте чыдагылап,

эр кемине јеткен.

Эмди уулдардыҥ

айылдарында толтыра

балдар чубаган.

Јаҥы тураларга

киретен

ӧй јеткен.

Эртен турадаҥ ала

эҥирге јетире

Јурт ичинде

Малталар чатылдайт,

Эртен турадаҥ ала

эҥирге јетире

Јиркиреген каткы-кокыр

токтобойт.

Јалакай шили јааштар

шыҥырап ӧткӱлейт.

Ӧлӧҥдӧр,

кылгалар,

стенелер

ӧзӧт.

Айылдардаҥ

ӱйлери, сыйындары

келгилейт.

Амырап, ажанып

аларга кычырат.

Је уулдарга

кожо иштеерге макалу,

Бозом киргенче

иш токтобойт.

Јарык каткылардаҥ

тиштери јалтыражып,

Ӱлӱш майкалу

Терлеген алтай уулдар

Бой-бойлорына болужып,

амадулар бӱдӱрет.

Ӱстинде

Јаскы кӱн кӱлӱмзиренет.

 

Тӧрӧл јеримниҥ јаражын

ајыктап…

Бу толкуланып,

тоҥуп калган таш туулар,

Бу эже тебилген,

тууларга чайбалган актар,

Бу чаҥкыр сыны бӱктелип,

тууларды ажып јаткан салкындар.

Јебрен чактар тӱбине,

Келер ӧйдиҥ тӱбине

Салакталып, учуп јаткан суулар

Ӱргӱлјиниҥ ӱргӱлјиге,

Ӱргӱлјиниҥ ӱргӱлјиге

Мениҥ ине, мениҥ.

 

Бир муҥ јыл мынаҥ озо

Тӱрк укту баатыр Козын-Эркеш

Адыныҥ бажын кучактап,

Бу јерде турган, тӧрӧлин кайкаган.

Ару јаштары јӱзин јолдогон.

 

Эмди мен турум бу јерде –

Тӱрк укту алтай эр.

Адымныҥ бажын кучактаган турум,

Ару јаштарым кӧстӧримде айланат:

Алтайымды кайкайдым,

Јӱрӱмиме сӱӱнедим.

 

Билерим:

Бир муҥ јыл кийнинде

Ӧбӧкӧлӧриниҥ тӧрӧлинде

Бу ак јерде

аттыҥ јанында

Ыраак планеталардаҥ јанган

Бир уул турар.

Адыныҥ бажын кучактай алып,

Алтайды кайкап, јӱрӱмди кайкап,

Ару јаштары

Кӧстӧринде айланар.