Алтайдын Чолмоны

«Политикада ла иште jаантайын чындык артар»

18.12.2018

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин республиканыҥ депутадына тӧртинчи созывты улай тудулат. Тергеениҥ парламентин 2016 јылдыҥ сыгын айынаҥ бери башкарат. Владимир Николаевичле болгон бу эрмек-куучын јаҥар айдыҥ 14-чи кӱнинде, оныҥ чыккан кӱни темдектелген ӧйдӧ ӧткӧн. Ол иште ле јӱрӱмде бойыныҥ алдына тургузып алган амадулары, Кӧксуу-Оозы аймакта Амурдагы СПК-да директор болуп иштеп турала, кандый ченемел алганы, оны парламенттиҥ башкараачызына тудуп тургулаарда, бу керекти билези канайда кӧргӧни керегинде куучындаган ла ӧскӧ дӧ сурактарга каруулар берген.

«Меге республиканыҥ парламентин башкарар шӱӱлте эдилерде, ого алаҥзыгам, арга-чыдалым једер бе, јок по деген туйуксыныштар келген эди — деп,  спикер куучын-эрмегин эске алыныштаҥ баштаган. — Республиканыҥ депутадына канча катап тудулып, парламенттиҥ ижинде эрчимдӱ туружып, Эл Курултайдыҥ председателиниҥ бӱдӱрип турган ижи СПК-ныҥ директорыныҥ ижинеҥ тыҥ аҥыланып турганын иле кӧргӧм. Предприятиениҥ башкараачызы хозяйственный сурактарды бӱдӱрерин јеткилдеп јат, а спикер дезе – ол элдеҥ озо политик. Јастырбаганымды јӱрӱм кӧргӱскен. Баштапкы јылда меге јаҥы ишке темигерге сӱрекей кӱч болгон. Улустыҥ алдына чыгып, сӧс айдатанына, олорло шӱӱлтелерле ӱлежетенине, јуундарда ла туштажуларда туружып, анда куучын ӧткӱретенине чек јаҥыдаҥ ӱренерге келишкен. Менде, јаштаҥ ала јер ижиле колбулу ӧскӧн кижиде, кезик сурактарга кӧрӱмдер чек ӧскӧ болгон ине. Баштап тарый санаалар да јӱс айры болгон. Је бир кӱн бойым бойыма, акыр, салдым бош салынарга јарабас деп айткам. Партийный дисциплинаны канайып бузатан, јасактарды баш ажыра канайып «алтайтан».

—Владимир Николаевич, Слерде јӱрӱмдик темдек-кемјӱ бар ба? Бойыгарды јаҥы иште табарга, айса болзо, ол темдек-кемјӱ болушкан?

—Јаҥы ишке там ла кӧмӱлген сайын, тургуза ӧйдӧги ле алдында ӧйдӧ болгон айалгаларыма ајару эдип, олор бой-бойлорынаҥ чек башка болгонын сезип баштагам. Јурт јерде улусла эрмектежерге чик јок јеҥил. Олордыҥ берген сурактары ла тургускан некелтелери чокым ла јарт. Јурт јаткандар ончозын кӧксинеҥ чыгара ак-чек айдып јадылар. Олордо кандый да јажыт јок. Караны кара, акты ак деп, кӧстӧҥ кӧскӧ айдар улус. Калага кӧрӧ, байа психологический јанынаҥ јурт јерде јадарга јеҥил деп кӧрӧдим.

Је мен эмеш туура јӱре бердим бе, кандый. Сананзам, баштапкы јылда меге уур-кӱчтерди јеҥерге СПК-да директор болуп иштеген ижим тыҥ болушкан. Јурт јерде тегин улустыҥ керексинижин бӱдӱрерге албадангам. Јаантайын олордыҥ јилбӱлериле башкарынгам. Улус дезе эткен јакшыны оҥдоп, бастыра јӱрӱминде сеге быйанду артып јат. Чынды айдарынаҥ бир де јалтанбас керек. Тӧгӱнди качан да јажырып болбозыҥ. Ол качан бирде бойыныҥ «кулактарын» тӱҥей ле кӧргӱзер.

—Улус парламентке башка-башка партиялардаҥ келет. Олордыҥ кӧрӱм-шӱӱлтелери  кезикте государствоныҥ тургузып турган иш-амадуларынаҥ башка да болуп јат. Јасакчы органныҥ башкараачызыныҥ ижи кандый ла ӧйдӧ ол депутаттардыҥ группаларыла, фракцияларла текши тил табыжып оҥдошконы ажыра бааланып јат деп билерис. Слер бу суракты канайып бӱдӱрип туругар. Керектӱ јӧптӧрди канайып чыгарып јадыгар?

—Јасакчы јаҥныҥ ижине келеле, партияныҥ башка-башка фракцияларыныҥ депутаттарыныҥ бойлоры ла башкару  ортодо болуп турган оҥдошпосторын чӱрче ле «чечип» салдым деп айтсам, арай ла јастыра болор. Јӱрӱмде сурактар кӧп ине. Оҥдошпостор качан да јоголбос. Мында биске  башкару ла парламент ортодо тургузылган ӧмӧ-јӧмӧ иш болужып јат деп айдар керек. Бис бу јаҥжыгуны буспаска албаданадыс. Башка-башка партияларга кирип турган депутаттар дезе олор текши керекте туружып јатканын јакшы оҥдоп, курч сурактарды ӧмӧ-јӧмӧ бӱдӱрерин јеткилдейт.

Парламентте ӧскӧ партиялардыҥ депутаттарыла текши тил табыжып, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп турганысты ајаруга алып, мен олорго быйан айдадым. Бисте јаан удурлажулар јок. Депутаттар бойлорыныҥ талдаачыларыныҥ алдында јаантайын каруулу болгонын кӧргӱзет. Олор ороондо болуп турган экономический айалгаларды јакшы оҥдоп јадылар. Депутаттар парламентке тузалу иштер бӱдӱрерге келген улус ине. Оныҥ учун јилбӱлери бир аай, текши болуп турганы база иле. Депутаттар тургуза ӧйдӧ каландардыҥ јасактарын керектӱ кемине јетирерге эрчимдӱ иштеп турулар. Бу јасактар јакшы белетелзе, олор экономиканыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирер. Јурт ээлем де ичкери ӧзӧр эди. Республиканыҥ эл-јоныныҥ 70 процент кирези јурт јерде јадып ла иштеп турганын биске бир де ундыбас керек. Бистиҥ парламент мынаҥ да ары бир команда болуп једимдӱ иштеерине иженип турум.

—Владимир Николаевич, парламенттиҥ спикериниҥ иштеги графигин сӱрекей ныктай деп билерис. Слер тӧрӧл јеригерге барып, јерлештеригерге јолугарга ӧйди табып јадыгар ба?

—Чӧлӧӧ ӧй чек јокко до јуук болзо, је мен тӧрӧл јуртыма барып келедим. Јерлештерим мени, алдындагы ла јылдарда чылап ок, бийик кӱӱн-тапту уткып, бар-јок солундарыла ӱлежип, ачык-јарык куучындажадылар. Мен олорго аргам јеткенче болужарга чырмайадым. Мындый јол-јорыктар ла туштажулар меге кӧпти  берип јат. Кӱӱн-санааҥ кӧдӱрилип, калада бӱдӱрип болбой турган курч сурактарыҥа карууларды сакыбаган јанынаҥ шак мындый туштажуларда табып јадырыҥ. Тӧрӧл јер ол тӧрӧл јер ине. Айылыҥда сеге стенелер де болужып јат деп, байла, тегиндӱ айдылбаган.

— Слерде байа бир кӧксигерде туйкайын алынып јӱрген кандый бир амаду бар ба?

— Бар эмей. Амаду јок кижи канайып јӱрет эмеш. Бистиҥ јурт јерлерис бийик ӧзӱм алынзын деп амадайдым. Јурт јаткандар сары таҥнаҥ ала ай-караҥуйга јетире чылаазыны јогынаҥ иштеп, ороонныҥ аш-курсак аайынча программазын бӱдӱрип јат. Мен «Единая Россия» партияныҥ бу јууктарда болгон съездинде туружып, ороонныҥ башкараачыларыныҥ јуунда айткан куучын-эрмегин сӱрекей лапту уккам. Олордыҥ  мынаҥ ары јурт јердиҥ ӧзӱмине јаан ајару эдерис деген баштаҥкайын бастыра јӱрегимнеҥ јарадып јадым. Ороонныҥ башкарузы јурт јаткандарга јаантайын болужып јат. Бис оны јакшы билерис. Је курч сурактар база бар. Эҥ ле ӧҥзӱре сурак — ол јурт јерде јашӧскӱримди артыргызып иштедери. Је мал ла јер ижинде иштейтен јиит улустыҥ кӧп сабазы тӧрӧл јеринде артар кӱӱндери јок. Олор калада јадарга јакшызынат ла келер ӧйин каладагы јӱрӱмле колбойт. Је калада ырысты уулдардыҥ ла кыстардыҥ бастыразы табып туру эмеш пе? Бу суракты сӱрекей ајарулу кӧрӧр керек. Јурт јердиҥ келер ӧйи мени тыҥ чочыдат. Мындый чачылышты ла јайрадылышты токтодор керек.

— Јуук улузыгар парламенттиҥ ижине келгенигерди канайып уткыгандар?

—Биледеги улус мени јаантайын јӧмӧйт. Олордоҥ кандый да ӧйдӧ болуш болор деп алаҥзыбайдым. Эш-нӧкӧрим, кызым, уулым ла баркаларым јаантайын јанымда болуп турганына мен акту јӱрегимнеҥ сӱӱнедим. Бис бой-бойыска болужарын јаантайын баштапкы јерге тургузадыс. Јаҥы ишке келгенимле колбой, алдындагызына кӧрӧ, эмди ас кӧрӱжип турганыстыҥ шылтактарын бистиҥ кажыбыс ла јакшы оҥдоп јат.

— Владимир Николаевич, Слерге улустыҥ кандый кылык-јаҥы јарап јат?

—Мениҥ кӧргӧнимле, јакшы кижи јаантайын бойыныҥ ак-чегиле, чындык болгоныла аҥыланып јат. Ол кижи кезик учуралдарда арткандарына эби јок то болуп айабас, је сен андый кижиге кандый ла айалгаларда бӱдерге јараар деп билериҥ. Андый улусты тооп ло баалап јӱрер керек. Кӱйӱнчек улуска ајарбас арга база јок. Олор кандый ла алтам эдер аргалу. Айалгаларды тузаланып, тегелеердеҥ де айабас.

— Слер бийик дисциплиналу башкараачы ба айса амбициязы јаан кижи бе?

— Ичбойыҥдагы дисциплинаҥ јабыс болзо, јурт ээлемниҥ ижин узак јылдарга улай једимдӱ башкарып болбос эмейиҥ. Јерлештериҥниҥ јанынаҥ бӱдӱмји ле тоомјы болбозо, база кӱчке келижери јарт. Директор кижи ӱзезин ле билип, ончолорынаҥ кӧп иштеер учурлу. Ээлемниҥ директорыныҥ ончо улустаҥ эрте туруп, хозяйстводогы айалгаларды ажындыра билип, ишти ол аайынча ӧткӱрип турганына јурт јерде кем де кайкабай јат. Мында дисциплина јогынаҥ болбос эмей. Оп-амбициялар керегинде нени айдар? Јурт јерде онызы кемге де керек јок. Калада база.

—Качан  ороон акча-јӧӧжӧниҥ кызалаҥына алдыртып турарда, Слер Амурдагы СПК-да директор болуп иштегенигер. Аҥ ӧскӱрериниҥ ээлеми ол тушта база јаан кызалаҥда болгон. Слер он беш јыл мынаҥ кайра газеттерге интервью берип, аҥ ӧскӱрерин аргадап, иштеер ле керек деп айтканыгар. Ол тушта республиканыҥ элбек јетирӱлер эдер эп-аргалары ажыра Слер анайда ок јылкыларды ла уй-малды ӧскӱрерин база ичкерледер керек деп баштанганыгар…

— Ол ӧйдӧ Кӧксуу-Оозы аймак бойыныҥ аҥдары јогынаҥ чындап та јадып болбос болгон.   Аймак дезе кызалаҥнаҥ чыгып бол-бой турган. Ол тоодо бистиҥ ээлем. Абайдагы сыр эдер завод  кирелтези јок предприятие деп адалган. Аймакта мал сойотон цехтер ле олордоҥ продукция иштеп алатан јерлер јок болгон. Кредиттердиҥ проценттери ӧскӧн.  Је государствоныҥ болужыныҥ шылтузында бис алдырышпаганыс. Экономикада болуп турган кызалаҥнаҥ бис бӱгӱнги де кӱнде једимдӱ чыгарыс деп сананып турум. Јурт јаткандарга ла республиканыҥ бастыра эл-јонына бу керекте тергеениҥ парламенти кыйалтазы јогынаҥ болужарында менде кандый да алаҥзыштар јок.

Бис ижисти эл-јонго јарамыкту јасактар чыгарарына, инвестициялардыҥ айалгаларын оҥдолторына ла улустыҥ јадын-јӱрӱмин јарандыранына ууламјылап јадырыс. Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ тӧс ижи келер ӧйди эртедеҥ белгелеп, ӧзӱмниҥ јолдорын ичкери  элбедип иштеери болуп јат.

—Владимир Николаевич, газеттиҥ кычыраачыларына Јаҥы јылдыҥ алдында нени кӱӱнзеп айдарыгар?

—Кӱндӱлӱ јерлештер, политикада, јасактар чыгарар иште ле јӱрӱмде јаантайын бойыгарга чындык болуп артыгар. Тартыжар болзо, учына јетире тартыжыгар, јӧмӧжӧр болзо, оны акту кӱӱнигерле эдигер, керек дезе ол ло оҥдошпостор ло аайлашпастар база акту кӱӱнигердеҥ болзын. Бойыгардыҥ јолыгарды табыгар. Јеҥдириштеҥ качан да коркыбагар. Орой до, эрте де болзын, је јеҥӱ слерге тӱҥей ле келер!

Куучын-эрмекти Н. ВАСИЛЬЕВА ӧткӱрген

Чындап, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели, «Единая Россия» партияныҥ тергеелик бӧлӱгиниҥ качызы В. Н. Тюлентин парламентте эки јылдаҥ эмеш ле ажыра ӧйгӧ бӱдӱрип келген ижи керегинде кемзинип, оны чала јабызада айткан деп темдектеер керек. Ол јаҥыс та јасактарды быжу белетеп, олорды ӧйинде чыгарарын јеткилдеп турган эмес,  је анайда ок  байа кӧскӧ ылтам илинбес хозяйственный дейтен иштерди чыҥдый бӱдӱрерин јеткилдеп јат. Кыска ӧйгӧ парламенттиҥ гаражында электроодыруныҥ эдимдери чыныкталып јазалган. Оныҥ шылтузында гараж каланыҥ газла одыратан текши системазына колболгон. Эмди одыру учун тӧлӧп турган баа чик јок јабызаган. Автопарк база јаҥыртылган. Бу керекте спикерге јаан болушты Алтай Республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели А. В. Бердников јетирген.

Эл Курултайдыҥ туразыныҥ  подвалында бастыра трубалар солынган. Мындый иштер мында парламенттиҥ туразы ишке табыштырылганынаҥ бери болбогон. Лифт јаҥыдаҥ иштеп баштаган. Оныла эмди кенек улус толо тузаланат. Олор парламенттиҥ ӧткӱрип турган јуундарында ла ӧскӧ дӧ керек-јарактарында эмди, алдындагызына кӧрӧ, эрчимдӱ туружат. Кӧрӱширтӱниҥ ле ӧрт болбозын јеткилдеериниҥ системалары база јаҥыртылган. «Единая Россия» партияныҥ башкараачызы Д. Медведевтиҥ јондык приемныйында јаҥы столдор ло отургышар тургузылган. «Единая Россияныҥ» офизи эмди јаҥы јерде иштеп јат. Офисте иштеп турган ишчилерге ле туштажуларга келген улуска сӱрекей јарамыкту айалгалар тӧзӧлгӧн. Бастыра јаҥыртулар ишти тузалу ла чыҥдый бӱдӱрерине јаан болужын јетирет.