Алтайдын Чолмоны

«Jоныҥды ӧскӱрер jалбышту бол!»

21.12.2018

Бӱгӱнги öйдö jиит ӱйени чике jолго баштап, кижи эдип таскадып алатан сок jаҥыс арга – ол јаш ӱйени албатызына бӱдӱп-иженип, оны тооп јӱрерине, олордо албатым деген кӱӱн-санаа ойгозып, jаандардыҥ, ада-энезиниҥ сöзин угарына, албатыныҥ jаҥжыккан jакшы кылык-jаҥына, чӱм-jаҥдарына таскадары ла ӱредери. Бу ончо иш биледеҥ, ӱредӱчилердеҥ камаанду.

Кажы ла албатыныҥ, анайда ок алтай албатыныҥ балдарла колбулу чӱм-јаҥдары јебрен ӧйдӧҥ бери чӧйилип, ӱйедеҥ ӱйеге таркап келген. Кажы ла тӱӱкилик ӧйдӧ калык бойыныҥ аҥылу ла чӱмдӱ јаҥдарын, балдарыстыҥ алтай ук аҥылузын ӧскӱретен ӱредӱниҥ ле таскамалдыҥ эҥ керектӱзин ылгап-артырып, бойыныҥ јадын-јӱрӱминде тузаланган. Балдарга учурлалган, олорды корулаарын ла кижи эдип чыдадарын аҥылаган чӱм-јаҥдарыс кажы ла ӱйеде экономиканыҥ, билимниҥ, техниканыҥ јаҥы ӧзӱмиле, албаты-јонныҥ јаҥы ижиле, јадын-јӱрӱмиле, санаа-кӱӱниле колбулу болуп, база јаҥырат, кубулат. Озо ло баштап баланы јалакай јаҥ-кылыкка ӱредери, ишке, јаанды-јашты тооп јӱрерине таскадары, айыл-јурт тӧзӧп, бала-барка азыраарына белетеп, угы-тӧзин, озодоҥ бейин јаандарыстыҥ јаҥдап келген јаҥдарын билерине јаштаҥ ала ӱредери јаан учурлу болот.

Озогы да, эмдиги де ӧйдиҥ балдарга учурлаган алтай чӱм-јаҥдарыс, анчада ла уул баланы таскадарыныҥ эп-аргалары сӱрекей байлык ла элбек.

Алтай албатыда кажы ла эрге бойыныҥ алтай деген угыныҥ аҥылузын сестиртип, ӧскӧ укту албатылардыҥ ортозында бойыныҥ ук байлыктарын билип, оҥдоп јӱрерине таскадары учурлу. Алтай јаҥда эр улус кажы ла јажында ол «эр кижи – билениҥ бажы», анайда ок олорды «эр кижи – ол агару Алтайыстыҥ коручылы» деп ӧскӱретен учурлу болгон. Алтай улус баланыҥ келер јӱрӱми јаантайын ада-энениҥ јӱрген јӱрӱминеҥ, эткен керектеринеҥ камаанду деер.

Уулчак деп он эки јашка јетпеген уул баланы адагылайт. Уулчакты азырап чыдатса, эне-адазы оныҥ каныла укталып келген кылыгына тайанып чыдадат. Оныҥ учун алты јашка јетире ого айыл-јурттыҥ ӱредӱзин кӧп лö сабада энези берип јат. Бу тушта уулчактыҥ канында энезиле тудуш тазыл-тамыры ла аҥылузы ачык ла ичкери ӧзӱмдӱ болот. Айдарда, ол каныла энезине јуук. Бу ӧйдӧ уулчак бойыныҥ таайларына база јапсып, олордоҥ таскамал алат.

Айдарда, алты јашка јетпеген бала энезинеҥ ырабаган, оныҥ учун јӱрӱмдик телекейи айылдыҥ ла ичинде болот. Уулчак энезиниҥ таскамалын алып, бойын эр кижи деп араайынаҥ оҥдоп баштайт. Оныҥ учун уулчактыҥ бу ӧйинде баланыҥ таайларыла тудуш чӱм-јаҥдар оныҥ каныла тудуш бу аҥылузына тӧзӧлгӧлӧнгӧн лӧ оны јӱрӱмге тазыктырарына ууламјылалган.

Бу ла ӧйдӧ уулчак кыс балдарды артыктайтан, олорго бакпайтан ла олорды кичееп јӱретен, башкаратан кӱӱн-санаага темигет. Ондый таскамал ла ӱредӱ алган уулчактаҥ келер ӧйлӧрдӧ айыл-јуртын корыыр, бала-барказын кичеер, эш-нӧкӧрин чебер алып јӱрер тоомјылу эр чыдайт. Уулчакты «билениҥ бажы» болорына белетеери алтай улуста аҥылу јерде турат. Бу учуралды кӧрзӧбис, алтай уулчак бойынаҥ кичинек балдарды, кызычактарды корулаар ла уур-кӱч айалгаларда аргадаар јаҥду, кажы ла кӱн эдетен иштерин јаан улуска такып айттыртпай, бойы таҥынаҥ бӱдӱрер учурлу. Айлында турган мал-ажын кичеерге болужып, бу тындуларга буурзак болорго темигер. Ондо таайлары ла ӧскӧ дӧ тӧрӧӧндӧри сыйлаган энчи мал бар болзо, ол олорды ӧскӱрерге албаданар учурлу. Ол энчи малын ары-бери эдерин бойы кӧрӧр јаҥду, анайда ок эрјине малду болуп, олорды байлап ла тооп јӱрер учурлузы — алтай албатыда байлу јанжыгулардыҥ бирӱзи болот. Алтай уулчакты эне-адазы оогоштоҥ ло ала «уулым барда, уйкум да амыр» деп аҥылап, улай ла тоомјылайтан јаҥду ла учурлу болгон.

База бир аҥылу токтогодый учурал – ол алтай укту уулчак јааназа, билелик јӱрӱмге белен болзын деп, адазы оныҥ энезине кару, тоомјылу кылык-јаҥын улай ла темдек эттирте кӧргӱзер јаҥду ла учурлу деп, алдынаҥ бери алтай албаты аҥылаган. Оогош уулчактарла теҥ-тай куучындажып, олорды тоомјылу айбылап, ишке-тошко ӱредер керек. Нениҥ учун дезе ишке јаштаҥ ала темиккени баланыҥ ончо јӱрӱмине керектӱ ле келер ӧйдӧ эр кижиниҥ јакшы кылыктарыныҥ бирӱзи болор. Оныҥ учун алтай биледе уулчакка кӱчи једер иштерди бӱдӱртип, таскадары јаан учурлу. Кажы ла уулчак јаан улустыҥ айбызына уккур болуп ӧссӧ, олордыҥ сӧзинеҥ чыкпас јаҥду ла учурлу болзо, ол јаштаҥ ла ишке темигер ле эне-адазыныҥ чындык болушчызы болуп чыдаар.

Уулчак оогоштоҥ ло ала бойыныҥ угы-тӧзин, сӧӧгин, јаткан јерин, ада-ӧбӧкӧзин байлаар ла билер јаҥду. Анайда ок бойыныҥ балдарына тӧрӧл алтай тилин энчи эдип бербегени – ада-энениҥ кинчеги. Тӧрӧл тилин билбес бала азыраганы, анчада ла уул баланы – бойыныҥ алтай угын албанла ӱзӱп јатканыла тӱҥей болор.

Алтай уулчактардыҥ кеп-кийими де аҥылу ээжилерле кӧктӧлӧт. Темдектезе: алтай уул баланыҥ бӧрӱги койдыҥ терезинеҥ содон эттирте тӧрт пӧ, алты ба ол эмезе сегис пе ӱзӱктеҥ шиделет. Кыйузына тӱлкӱниҥ ол эмезе шӱлӱзинниҥ терезинеҥ јалбак тилим салылат. Кийин јанына, соок салкын сокпозын деп, бӱркӱ эдетен. Бӧрӱктиҥ сомы озогы јуучылдыҥ кебине тӱҥей. Бу темдекле болзо, уул бала билезиниҥ коручылы болуп јӱрзин деп амадалат. Онойдо ок кураганныҥ терези ак-малыстыҥ ырыс-кежиги, элкем-телкем, једикпези јок јуртаган јуртты керелеп јат. Оныҥ учун уул баланыҥ бу тередеҥ кӧктӧгӧн бӧрӱги аҥылу ла байлу кеп-кийим деп, алтай албатыда чотолот.

Бу ла ӧйдӧ оогош балдар оос чӱмдемелдерле таныжат. «Сабарлардыҥ ойыны» деген алтай ойынды кӱӱнзеп ойногылайт: Башпарак, Бажы-Кырлу, Орто-Мерген, Обо-Чечен, Кичинек Бабый. Балага сабарларын чололоп, тооныҥ ӱредӱзине баштандырар ӧй. Оогош бала оноҥ эмеш јаандаза, кажы ла сабар-карындаш айылдыҥ ичинде кандый иш бӱдӱрип турганын сабарлардыҥ чолологоны ажыра кӧргӱзилет. Беш карындаш – беш сабар, бектеҥ бек орды бар. Башпарак – ол баш сабар, бажын билип башкарар. Бажы-Кырлу – ус сабар, бала алып отурар. Анчада ла «Сабарлардыҥ ойынын» ойноп, балдар ага-карындаш, тӧрӧӧн-тууган, айыл-јурт деп оҥдомолдорло таныжат.

Бала бу ла öйинде, келишкенче айтса, 3-4 јаштуда «эс билинип калган» деп айдар. Ол куучынданып, оны оҥдоп, кӧргӧн-укканын сомдоп, аайлап, ундыбай јӱрген ӧйи болор. Бу ӧйдӧ уулчактарды алтай албатыныҥ оос поэзиязыла таныштырып баштаарга јараар. Анчада ла кӧп модор сӧстӧр ӱредер керек. Олор баланыҥ тилин темиктирерге, табышты, сӧсти јарт айдарга чырмайарына болужар:

 Билдим, билдим, биле чокол,

Чоколдоҥ чокту белек.

Белектеҥ беш агаш,

Агаштаҥ арман кузук,

Кузуктаҥ куба кер,

Кердеҥ кер тарал,

Таралдаҥ тайтыл ӧзӧк.

Ӧзӧктӧҥ ӧрмӧн кайчы.

Кайчынаҥ кара бычак,

Бычактаҥ бычыл тоот,

Тооттоҥ тош кара,

Каранаҥ кара от.

Эмдиги ӧйдӧ балдарды таскадарында база бир аҥылу ла керектӱ бӧлӱк ол балдардыҥ јаан улуска баштанганы болуп јат. Алтай уулчак јаан улусты байлап јӱрер учурлу. Улусты јаан-јаш деп тооп, сӧӧгин айдып, јакшылажып, олорды «слер», «ӧрӧкӧн» деп айдар, олордыҥ айткан сӧзин тыҥдап, угуп, јӱрӱмде бӱдӱрип јӱрерге чырмайар. Јаан кижиниҥ адын адабаска чырмайар, адын байлап, «Аакыҥ», «Абайым» ла ӧскӧ дӧ эдип айдарга јараар. Јаан кижиге удура эрмек айтпас, удура керишпес, сӧс блаашпас, оныҥ куучынына киришпес ле ӱспес керек. Карганакка кыйгастанбас, кыйа кӧрбӧс, шоотпос, кизиребес, кол кӧдӱрбес учурлу. Ол кижи айылга кирип келзе, ӧрӧкӧнди ӧрӧ тӧргӧ отургызып, казан-айак уруп, чайладып салар јаҥду. Алтай улуста оныҥ сурагын ла айбызын бӱдӱрбес јаҥ јок.

Алтай-Кудай эр кижини кӱчтӱ, чыйрак, капшуун эдип, калыгыныҥ, бала-барказыныҥ ла эш-нӧкӧриниҥ коручылы болзын деп јайаган. Бу јанынаҥ Оҥдой аймакта Кулады јуртта узак ӧйлӧргӧ ӱредӱчи болуп иштеген О. К. Ерехонованыҥ «Ӱредӱ» деген ӱлгериниҥ ӱзӱгин эске аларга јараар:

 Уул болзоҥ, чындык бол, јӱрӱмди корыыр

кудай бол.

Кыс балага кару бол, кыс нӧкӧриҥе эрӱ бол.

Эш-нӧкӧриҥе тайак бол, эне нӧкӧриҥе

эрјине бол.

Уул болзоҥ, ийделӱ бол, айылды корыыр

ада бол.

Јуртыҥды ӧскӱрер баатыр бол,

Балдарыҥды чыдадар агару бол.

Уул болзоҥ, иштеҥкей бол.

Билеҥди азыраар башчы бол.

Јоныҥды ӧскӱрер јалбышту бол.

Калыгыҥды јӧмӧӧр отту бол!

Анайдарда, алтай укту уулчакты эр кижи эдип, кӱчин ле аҥылузын ада-ӧбӧкӧбис тайанган јаҥжыгулар аайынча ӧскӱрер учурлу.

М. АНЫШЕВА,

алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи