Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кыймыктанганы Марска да jедер…

21.12.2018

Бӱгӱнги бистиҥ айылчыбыс — ӱч баланыҥ кару адазы, иженчилӱ эш-нӧкӧр, чындык најы, энезиниҥ кару, тӧрӧл јериниҥ ойгор уулы, јиит аргачы Айабас МЕТРЕЕВ. Оны тӧрӧл Чаган-Узун јуртыныҥ јанында Кызыл-Чин капчалдагы бу јууктарда «Марс» деп адалып баштаган кырлардыҥ кӧрӧӧчи-ээзи деп айдарга јараар. 

Кош-Агашта кайкамчылу, јӱзӱн-башка ӧҥдӧрлӱ кырлар барын бу ла јууктарда билип, ӧткӧн јайда ары амадап барып келдим. Алтай улус јазап амырап билбес дезем, чын болор болбой. Кыжы-јайы мал-аш азыраш, ӧлӧҥ эдиш — иш ле иш. Бат, ол ло ӧлӧҥ ижиниҥ ӧйинде, бӱрӱҥкӱй кӱндердиҥ бирӱзинде, ӱӱремле экӱ кӧп сананбай, Чуйдыҥ јолына чыгып маҥтаттыс. Тӧрӧл Алтайыҥла јорыктап јӱрерге кандый токыналу! Ол кандый јараш! Оныҥ да учун темир-таш јаан калалардаҥ келген улусты карамдаарым — кӧӧркийлер кырлардӧӧн оосторы ачылып калган кӧрӱп отургылаар… Је олордоҥ болгой, Кош-Агашта канча јыл јаткан эјем де јанында ла турган Марс деген кырларды кӧрбӧгӧн болгон. Бу јаан јастыраны ӱзебис јаба тӱзедип салдыбыс.

Теҥери бастыра булут та болзо, је јарык, кӧс кылбыкпас, томоногы ас кӱн болгон. Онызы карын да јакшы болды: кырлардыҥ, тӱгенбес јалаҥдардыҥ будуктары ла ондый ок башка-башка булуттарлу, јуруктарлу теҥери бой-бойына келижип тургандый…

Чаган-Узунда бисти кыскачак терегештер ле ачу аш амзап алган тоолу эр улус уткыды. Јурттыҥ ары јанында анда-мында сӱрее-чӧп чачылып калган…

«Марска» јууктап келзес, ондо туристтер, кӧлӱктер деген неме јык толтыра. Эки алтай уул базып келеле: «Слер кажы јердиҥ улузы?» — деп бистеҥ сурады. «Јербойыныҥ ла» дееристе, олор бисле куучындажып, ажанып алгадый јер бар, кырга чыгар јол кайда ла кийниндеги «Марска» јаҥыс јойу једерин айдып берди. Ол тушта бис олорды бу јерлерди корып турган улус деп оҥдодыс. Туристтердиҥ келижи кӧп учун база сурак берер арга келишпеди…

Бу кӱндерде ол јииттердиҥ бирӱзи Айа-бас Метреевле јууктада таныжып, куучындаштыс. Тоолу јылдар кайра ол бойыныҥ ээлемин башкарып тура, турист улустыҥ билбес јанынаҥ эткен јаманына учураган. Малды јайыла бийик тайгаларда кабырып, ээлери јуртка тӱжӱп келзе, кышкы кажаандарын улус бузуп, кезип, от салып турар болуп калган. «Слер нениҥ учун мындый јаман керек эдип турганаар?» деген суракка олор: «Бис бу кереги јок, таштап ийген кажаандар деп бодогоныс» — деп каруу јандырар болды. Онойдо ок туристтердиҥ келижиле колбой, сууныҥ јарадында, јалаҥда сӱрее-чӧп тӧ кӧптӧп баштаган. Бу сурак анчада ла Айабастыҥ билезине ӧҥзӱре болуп, олор јуулыжып, бу айалганы мынайда артыргызарга јарабас, аайы-бажына чыгар керек деп шӱӱштилер.

Олор аграрный туризм тӧзӧп, туристтердиҥ амыражы аайлу-башту, ајарулу болорын некегендер. Је ондый туризм керегинде јасакта чокым айдылбаган учун, буудактар болуп турарда, Метреевтер Чаган-Узундагы јерлештерин јӧмӧшсин деп кычырып, јуртка јаан учурлу јондык ӱлекер белетеп, оны «Јылдыҥ эҥ артык јондык ӱлекери» деген тергеелик кӧрӱ-маргаанга аткарган. Бу јаан алтамда Айабаска «Јондык аргачылыктыҥ школында» (бизнес-тазыктыраачызы Т. Л. Пахаева) ӱренгени јакшы јӧмӧлтӧ болгон. Ол туштарда Айабас «Јиит аргачы» деп маргыжуда да турушкан эди.

«Чаган-Узун јуртта јадып тургандарды јуртээлемдик туризмге тартып алары» деп адалган ӱлекер 2016 јылда иштеп баштаган. А. Метреев озо баштап олордыҥ тайгаларына јӱк геологтор, студенттер келип турарын эске алат. Туристтер тӧрт јыл кире кайра келгилеп баштаган. Олор кӧрӱнген ле јерле, јалаҥдарла јаан кӧлӱктерлӱ, квадроциклдерлӱ маҥтадып јӱрер — кийнинде ол маҥтаткан, тепселген јерлердеҥ ӧлӧҥ дӧ чыкпас болот. Айабас карындаштарыла, јербойыныҥ уулдарыла кожо айыл-чыларга «ай-уй» деп айдып, кӧлӱктерди бир јерге тургузып, бир ле јолло маҥтатсын деп јартамалду иш ӧткӱрген. Иш оной ло башталган: аҥылу јолдор белетелип, сӱрее-чӧп чачар каптар тургузылып. Эмди јанында Ортолык, Кӧкӧрӱ, Курай јурттардаҥ, Кош-Агаштаҥ да улус келип, кожо иштеер кӱӱнин айдат.

Бу чоокыр кырлар турган јерлер алдынаҥ ла бери Айабастыҥ билезиниҥ јаткан, иштеген јерлери болгон. Бӱгӱн де мында кӧп сабада оныҥ тӧрӧӧн-туугандары иштенет. Онойып, бу ӱлекерле Чаган-Узуннаҥ 13 биле, Курайдаҥ бир кижи, Белтирдеҥ эки, Ортолыктаҥ бир, Кӧкӧрӱдеҥ эки кижи ӧмӧ-јӧмӧ иштейдилер.

Кырларлу бу јерди јурт ээлемнеҥ рекреацияга кӧчӱрери јанынаҥ сурак администрацияда кӧрӱлип јатканча, јиит аргачы јербойыныҥ улузыла кожо айылчылар кондырар турачактар јазап, керектӱ улусла колбу тудуп, бастыра сурактарды шӱӱп, амадуларын араайынаҥ бӱдӱрип јат. Олордыҥ эҥ учурлузы — јерлештери бу иш-бизнесте јӧмӧжип, иштӱ-тошту, арга-чакту болоры.

Туристтер јаҥыс ла ар-бӱткенниҥ јаражын кӧрӱп, оноҥ јӱре берер эмес, је онойдо ок мында јаткан албатыныҥ культуразыла, јаҥжыгуларыла, јадын-јӱрӱмиле танышсын деген амаду бар. Айылчыларга анчада ла алтай кай, албатыныҥ кӱӱзи солун ла јарап јат. Чадыр, кийис айылдарда олорго Айастан Язакчинов ло Тӧжилей Алчинов куулгазынду кайын сыйлайдылар.

Јуук ӧйдӧ јуртта эки музей ачылар. Бирӱзинде албатыныҥ эдинген-тудунган эдимдери, айылчыларга солун јазалдары, оныҥ ээлериниҥ ады-јолдоры, фотојуруктары тургузылар. Ундулгановтордыҥ билезиниҥ музейинде јербойыныҥ устарыныҥ јаҥжыккан иштери кӧргӱзилер.

Онойдо ок јербойындагы устардыҥ эдимдерин садар јабынты-лавкалар тудулары темдектелет. Јылкы, тӧӧлӧр тудуп тургандарла туристтерди ыраада экскурсияларга апарары, артисттерле культурный программа јанынаҥ јӧптӧжӱлер ӧткӱрилет. Јурттыҥ кажы толыгында кӧргӧдий, улус ажанып алгадый јерлер кӧргӱзилген карта да јуралар.  Јаҥыс сӧслӧ айтса, эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле јеткилделген бастыра айалгалар болор…

«Јердиҥ сурагыныҥ аайына канчанчы јыл чыгып јадыбыс, кеп сӧстӧ чилеп, «молјонгонынаҥ удабас ла ӱчинчи јыл болор» — јуук ӧйдӧ амадубыска једип, јаан ишти баштаарысты алаҥзыбай турум» — деп, Айабас айдат. Ол онойдо ок бу ӱлекердиҥ база бир јакшызы — јашӧскӱримниҥ јаан калалар, Тӱндӱк јаар барыжы астап, баргандары кайра бурылып, бу ӱлекерге јӧмӧжип, јерлер алып, иштеп турганы деп темдектеди.

Коночылыктар эмди де керектӱ. Темдектезе, кӱӱк айдыҥ байрамдарына ал-камык айылчылар келзе, Кош-Агаштыҥ, Акташтыҥ ла Курайдыҥ коночылыктары чӱрче ле толо берет. Иш ончозына једер. Удабас ла аайлу-башту иш оноҥ ары элбеп, башка да аргалар болор.

Эмдиги Интернеттӱ ӧйдӧ «Марска» аҥылу реклама да керек јок, улус бой-бойына айдыжып, бичижип, видео согуп таркадат. Айылчылар ас болбойт…

Айабас билезинде јаҥыс уул. Ол бойы, кожо чыккан эки эјези, сыйны ла энезиниҥ эрте јада калган сыйныныҥ эки уулы ла кызы кожо чыдагандар. Метреевтердиҥ энези, Тамара Алексеевна, элбек кӧрӱмдӱ, јалакай, ус, иштеҥкей кижи, балдарын да ондый ок эдип чыдадып салган. Бу ӱлекерди бӱдӱреринде олордыҥ јаан болушчызы болот. Тамара Алексеевна бойыныҥ колыла јӱзӱн-јӱӱр эдимдер, сувенирлер эдип, башка-башка кӧрӱлерде туружып, ӱредӱлерге јӱрӱп, балдарына јӧмӧлтӧ эдет.

Онойдо ок јиит аргачы јӧмӧлтӧ-болуш учун, АР-дыҥ кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧӧри аайынча фондына, АР-дыҥ «КЦСОН» автоном учреждениезине (Н. М. Тадырова), тӧрӧл Кош-Агаш аймагыныҥ башкартузына, јерлештерине јаан быйанын айдат ла ӧмӧ-јӧмӧ иш мынаҥ да ары элбеп улаларына иженет.

Јолыгар јаантайын ачык, амадулараар оноҥ до бийик болзын, јерлештереер мынаҥ эрчимдӱ јӧмӧжип, эптӱ-јӧптӱ иш болзын!

Туризм — ол ӧйдиҥ некелтези. Јербойындагы улус, анчада ла јииттер јилбиркеп, туристтерди аш-курсагыла кӱндӱлеп, мал-ажыла, культуразыла, узыла кайкадып, акча-манат иштеп, ол ок ӧйдӧ ар-бӱткенди чеберлеп јатканын кӧрӧргӧ оморкодулу.

Э. КУДАЧИНА

Е. БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина