Алтайдын Чолмоны

Алтай кижиге алтай тили не керек?

25.12.2018

Бӱгӱн республикабыстыҥ јаҥыс та колый-телий јонду эмес, је су-алтай јурттарында јаткан, алтай билелерде чыдаган да болзо, је тӧрӧл тилин билбес балдар кӧптӧйт, јииттерис  алтайлап кычырып ла бичип билерин керексибей барган. Эмдиги ӧйдӧ алтай кижиге алтай тилин билери не керектӱ, тӧрӧл тилибистиҥ келер салымы кандый болгодый – Алтай Республиканыҥ албаты бичиичизи, Евразияныҥ  алтай билеге кирген калыктарыныҥ эл отоктор ортодогы Ассоциациязыныҥ башчызы, Арасейдиҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ сопредседатели Бронтой БЕДЮРОВЛО ӧткӱрген эрмек-куучын бу керегинде болды.

–«Алтай тилди ӱренери балдарыска не керек? Школдыҥ кийнинде ӱредӱге кирерге, јакшы иштӱ болорго тӧрӧл тилиҥди билериҥнеҥ туза бар эмес. Орус, английский тилдерди јазап ӱрензе, туза оноҥ» – деп, эмдиги эне-адалар айдыжат. Слер бу керегинде нени айдарыгар, Бронтой Янгович?

–Эмди Алтайдыҥ учуры сӱрекей бийиктеп јат. Алтай тилдиҥ учуры. Алтайга, анчада ла кӱнбадышта ла  кӱнчыгышта, јилбӱ сӱрекей јаан. Бис јака јерде јадып, Улалудаҥ чыкпай јӱрӱп, мыны јетире оҥдобой јадыбыс.

Чын, мында јӱрзеҥ, сеге алтай тилиҥ керек јоктый, орустап та куучындажып јӱргедийиҥ.  Је республикадаҥ чыксаҥ ла, тилиҥди билбес, кемдӱ, једикпестӱ кижи болгоныҥ јарт боло берер.  Черӱге барзаҥ, сен ӧскӱс болорыҥ. Ӱредӱге кирзеҥ, кемле де нӧкӧрлӧжип болбозыҥ.

Је, «мен Алтайдаҥ» дезеҥ, ончо тӱрк-монгол укту калыктар сеге тӧрӧӧнзиир. Тӧрӧл тилиҥди билер болзоҥ, сени  кол бажында алып јӱрер, нениҥ учун дезе сениҥ јайааныҥ олордоҥ јаан, сен – алтай. Онызын олор јакшы билер. Эмди јӱрӱм кубулып калган, советтиҥ ӧйи эмес. Бойыныҥ јаҥынаҥ, бойыныҥ тилинеҥ тудунар, кемле карындаш болгонын билер керек. Ол тушта кижи, јон болорыҥ.

Мыны бис баштап ла туку качан, Москвада Литературный институтка ӱренип барала оҥдогоныс. Бу институт бӱткӱл ороонныҥ поэттериниҥ карындаштыгы болгон. Ондо Шатра Шатинов ногайларла, кумыктарла нӧкӧрлӧжип, бистиҥ тилди олордыҥ тилиле тӱҥейлеп, олор бистеҥ, бис олордоҥ алынып; Паслей Самык ӧгӱс калыктарла, байа азербайджандарла, туркмендерле нӧкӧрлӧжип, олордыҥ јаман-јакшызын кӧрӱп, бой-бойыстаҥ курчанып јӱргенис. Борис Укачин тувиндерле, буряттарла, орустарла најылажып јӱрген. Бистиҥ алтай тилисти ӧскӱреринде мынайып сӱрекей билдирлӱ једимдерге јеткенис.

Ол ӧйдӧги «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ тилин эмдигизиле канайып тӱҥейлештиретен? Ӧлӧ-чоокыр тил болгон не, байа «смесь французского с нижегородским» дегениндий. Магомет деген балкар уул Литинститутка почтала келген газеттерге барып, бистиҥ «Чолмонысты» экелеле, айдып турар: «Слушай, Кӱлер, слушай, Јыман, в вашей газете опять ошибка вышла…» (каткырат). Текстте орус сӧстӧрди ол «ошибка» деп бодоп турган не. Бис ол ӧйдӧ тилисле јуук карындаштарга газедисти кӧргӱзеринеҥ чала уйалып туратаныс.

Оноҥ бери ӧткӧн 50 јылдыҥ туркунына бистиҥ алтай тилибис, литературный чӱмдӱ тилибис сӱрекей јаранып, чечектеп, јайылып ӧскӧн. Алтай литератураныҥ јаҥы ӧзӱми 1957 јылдыҥ учынаҥ ала башталган. Оныҥ бажында бистиҥ поэттер ле бичиичилер турган ла эмди де туруп јат. Нениҥ учун дезе оок калыктарда бичиичилер јаҥыс та «письменниктер» эмес, је тилдиҥ коручылдары ла ол ло ӧйдӧ тилдиҥ јайаачылары болуп јат. Ӱйедеҥ ӱйеге олор тилди јарандырып апарып јат. Баштапкы толку болуп Аржан Адаров, Лазарь Кокышев, Эркемен Палкин, Сергей Каташ, Сазон Суразаков келген. Олорды ээчиде экинчи толкула – Борис Укачин, Шатра Шатинов, Александр Ередеев, Паслей Самык. Ӱчинчи толкула  – Јыбаш Каинчин, Кӱӱгей Тӧлӧсов, мен. Оноҥ 4-чи ӱйе – Борис Самыков, Јергелей Маскина, Јыман Белеков, Кӱлер Тепуков, 5-чи – Гӱзел Елемова, Сурайа Сартакова, Владимир Бабрашев, 6-чы – Байрам Кудирмеков, Аҥчы Самунов, кӧчӱреечи бӧлӱк… Москвада аҥылу ӱредӱ алган поэттер, бичиичилер келгениле бисте профессионал литература тӧзӧлгӧн. Бӱгӱн бисте чындык художественный кеминде ӧскӧн, ӧскӧ калыктардыҥ литературазындый ӧҥжӱк литературабыс бар. Тил ӧскӧниле кожо бис бойыс та ӧскӧнис.

–Чын. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӧткӧн јарым чак ӧйгӧ ӧзӱми албатыныҥ ӧзӧгинеҥ эмдӱ-тусту аржан тебилип чыккандый болгон. Је тил јанынаҥ эмдиги айалганы кӧрӱп, кӧгӱс шибеебис јукарган ба айса бу  јӱрген ӧйистиҥ, кайылып-кайлыктанарыстыҥ темдеги бе деп сананадыҥ.

 Быјыл Слер тӱрк тилдердиҥ эмдиги айалгазы кӧрӱлген Парижте, ЮНЕСКО-до ӧткӧн тӱрк калыктар ортодогы конференцияныҥ ижинде, оноҥ Бишкекте ӧткӧн Алтаистика аайынча телекейлик форумда  турушканаарды ла ондо  алтай тилдиҥ ӧзӱминиҥ јолы, эмдиги айалгазы ла турган сурактары керегинде јаан томулгылу докладтар  эткенеерди укканыс. Россияныҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ башкараачыларыныҥ бирӱзи болуп, ӧскӧ дӧ јамылар аайынча  орооныстыҥ кӧп тергеелеринде болуп јадыгар. Бистий ас тоолу калыктардыҥ тӧрӧл тил јанынаҥ  айалгазы кандый не?

–Тилдиҥ айалгазы бӱгӱн ороон ичиндеги бастыра калыктарда тӱҥей. Тоозыла бистеҥ миллионго кӧп татарлардыҥ тил аайынча сурагы, чынынча айтса, бистийинеҥ коомой. Нениҥ учун дезе татарлардыҥ јӱк ле 25% Татарстанда јуртап јат, арткан 75% Калининградтаҥ ала Камчаткага јетире јадып, тӧрӧл тилин эс-бос ло билер. Башкирлер, чуваштар, буряттар, калмыктар, ӧскӧ дӧ тургун калыктар тӧрӧл тилин канайда корып алары јанынаҥ сананат ла санааркайт. Бу орооныста сӱрекей кӱч, куйка баш јымыраар јаан сурак…

Сананзам, балдарыстыҥ тӧрӧл тилин билерине коомой салтарын јетирген тӧс шылтак – алтай тилди ле литератураны школдордо ӱредерин кичеебей барганы. Алтай Республика тӧзӧлип,  алтай ла орус тилдер государстволык тилдер деп јарлалып турарда ла оныҥ да кийниндеги ӧйлӧрдӧ тилдердиҥ теҥ-тай ӧзӱмин јеткилдеер айалгаларды, байла, толо кичеебегенис. Бис эмес, бистиҥ окылу отурган јамылуларыс.

Мынаҥ озо муҥ јылга ӧскӱске јурттап, кандый да республика јогынаҥ, бистиҥ тилис артабаган. Ойрот-монголдордыҥ ортозында јӱргенис учун алтай тилис алтай болуп артып калган. Олор бисти ӱстинеҥ корулаган, бис дезе олордыҥ тилин ӱренеле, бойыстыҥ тилисти курчу-куйак эдип курчанып алып јӱргенис. Оныҥ учун алтай улус тӧрӧл тилине сӱрекей ӧҥзӱре. Мен «Алтайдыҥ Чолмонында»  иштеп турарымда, јаҥы сӧстӧр кийдирер болзоҥ, газетте иштеген јаан ӧрӧкӧндӧр: «Сен казах сӧстӧрди не кийдирип тургаҥ» – деп ајару эдер. Бисле тазылы јаҥыс балкар, кумык, ногай, татар тӱрк тилдерди  билеримди, тӧрӧл тилиме каршу этпеске, је тӱҥейлештирип, тилди байгызып, оны орус тилдий ээлгир, чӧйӧ, јымжак болзын деп јарандырарга турганымды олор ол ӧйдӧ јетире оҥдобой турган не, «бронтоизм» таап туруҥ дежетен.

Тилине ӧҥзӱре болгонын черепахага тӱҥейлеерге јараар. Бир јанынаҥ, ол јакшы – бойыныҥ тилин корулап, кожымак сӧстӧрди божотпой турганы. Је ол ок ӧйдӧ тилди ӧскӱрер, ӧҥжӱдер керек. Бис эмди республикалу, государственный литературный тилдӱ калык болуп јадыбыс. Бис бийик кемине једип калганыс. Эмди биске бойыбысты тӱрк калыктардыҥ тӧзи болгонысты кӧргӱзер керек. Оныҥ учун бистиҥ грамматикада, синтаксисте бачымдай јаҥыртулар ла тӱзедӱлер эдип алар јӱрӱмдик некелте туруп јат. Тургуза ӧйдӧ казахтардаҥ ала азербайджандарга јетире тӱрк тӧзине бурылыш башталып калды. Олор «арабтыҥ, перстиҥ, сарттыҥ сӧстӧри биске керек јок» деп, оны чыгара чачкылайт, тилдерин арутайт. Мында дезе тирӱ, слердиҥ акалар, ӧбӧкӧлӧр болгон бистиҥ алтайлардыҥ тили бар, бистеҥ бу сӧстӧрди алынып, ойто орныккар деп, мен олорго турумкай јартайдым. Алтайлар деп олор јаҥыс бисти эмес, хакастарды, туваларды, якуттарды –  мусульман эмес  тӱрк калыктарды адап јат. Бот, оныҥ јайаанын, бийик учурын билип алала, биске, алтайларга, тӧрӧл тилибистеҥ мойноор эмес, карын, бу тилибисти там тереҥжиде ӱренер керек. Анчада ла јаш улуска.

–Эмдиги алтай билелердиҥ тӧрӧл тилинеҥ астыккан балдарын мен «Карусельдиҥ» балдары деп адайдым. Балдарыла алтайлап куучындажарга јалкуурган, олордыҥ таскадузын, келер јӱрӱмин кичеебеген эне-адалардыҥ балдарын…

–Биледе, школдо, јурт јерде тӧрӧл тилисти керексибей барганыс чын. Сӱрекей коомой! Ороонныҥ албаты-јоны кӧдӱрези орус тилдӱ болоры аайынча компартияныҥ эдип болбогон керегин бӱгӱн «чаҥкыр экран» «једимдӱ» бӱдӱрип јат. Интернеттиҥ, јонјӱрӱмдик сайттардыҥ тил алышкан, санаа-кӱӱниле ӱлешкен јетирӱлерин де кӧрзӧ.

Бис 1970-чи јылдарда, Адаров, Палкин, Укачин, Шатинов баштай, ончобыс бир одус јылдыҥ бажында бистиҥ тилис болор бо, јок по деп, кезикте чӧкӧп тӧ, сӧгӱжип, сӧс блаажып та туратаныс. Ол јылдар ӧтти, ол ӧйлӧргӧ кӧрӧ, бис там курчып, там тыҥып калдыс. Оныҥ учун алтай тил керек јок деп бодоп куучындабас, ооско батпас сӧс айтпас керек, алтай тил керек јок болгон бӱткӱл аймактарыс јок болуп калды. Майма аймак азый алтай аймак болгон, эмди ондо сок јаҥыс, ӧчӧмик Сайдыс јурт артып калды. Чамал аймак крестке тӱжеле, кайыларга јеткен эди, је эмди, карын,  санаа алынып, кичинектеҥ ӧзӱп баштаганы јолду. Мен бого сӱӱнип јадым.

–Бистиҥ тӱндӱктей јаткан карындаштарыс: абалар-шорлор, тубалар, кумандылар тилин јылыйтып койгон деп айдарга јараар. Мындый салым бисти, алтайларды, база сакып турган болор бо?

–Бойыстыҥ тилисле куучындабай барзаас, ондый ла болор. Турачак, Чой аймактар азыйда база алтай аймактар болгон ине. Чой аймактаҥ 30-чы јылдардаҥ бери камык качылар чыккан, олор Оҥдой, Улаган, Кӧк-Суу, Кош-Агаш ла ӧскӧ дӧ аймактарда јаткан балдарды алтай тилине ӱреткен. Ӧскӧ, башка тилдӱ болгон болзо, ол качылар бисти канай алтай тилге ӱредетен эди?

Бу аймактардыҥ тургун јоны кунурага-ныныҥ бир шылтагы – јууныҥ кийнинде агашпромхозтор келип, олорды туй базып, кайлыктадып койгоны. Кубандыларды алалы, олорды европей учур укту-тӧстӱ деп айдып турганы кӧк-тӧгӱн. 300 јыл мынаҥ озо калју казактар келеле, байаттарды, кубандыларды базынып, кунурадып, сурастап салган. Эмдиги Суртаевтер, Табакаевтер, Чевалковтор, Кочеевтер Улалуда јурттаган чокым алтай улус болгон ине, алтай тилди ӧскӱреринде, ӱредеринде эҥ башкыда олор турган, алтай литератураны олор тӧзӧп баштаган.

Бисти, алтайларды, 20-зинчи чакта алтай тилибис, ару алтай јаҥыбыс аргадап алган. Ак Јаҥыбыс аргадаган. 21-чи чакка бис он аймактыҥ алтузы артабай, алтай тилдӱ-јаҥду артып калган јеттибис. Бӱгӱн бистиҥ алдыбыста 21-чи чакты  канай ӧдӱп чыгатан ӧлӱмдик эмес, ӧзӱмдик сурак турат. Ӧзӧр!

–Эзенде ороонныҥ эл-јоныныҥ тоозын алар тооалыш ӧдӧр. Тургуза ӧйдӧ, пенсияга эрте чыгарга,  телеҥит, туба деп бичидип турган алтай улус кӧптӧгӧн. Мыныла колбой республиканыҥ ӧс калыгыныҥ тоозы там астаар деген чочыду бар…

–Республика мында алтай калык бар учун тӧзӧлгӧн. Орус эмезе ас тоолу калыктар јаткан тергееде республиканы тӧзӧӧргӧ кем де бербес эди. Мыны кезик улус оҥдобой јат. Тувиндер чын эткен: аҥ туткан кара сойоҥдорын калыгынаҥ бӧлип айрыбай, ижи аайынча аҥылап, тувинцы-тоджинцы деп бичиткен. Бис дезе тергеебисте тӱндӱктей јаткан угы-тӧзибис, тилибис, культурабыс тӱҥей карындаштарысты бойлорыс ла суранып туруп «ас тоолу калыктар» деп бичидип алып, олорды бӧлип, јастыра јол баштаганыс. КМН-дар Бийскте, Кузбасста болор аргалу, је республикада – јок.

Бӱгӱн Алтай Республикада государстволык тил – ол алтай тил. Кандый да диалекттер болор аргазы јок. Горно-Алтайский автоном область тӧзӧлип турарда, чын, 100 јыл мынаҥ озо диалекттер болгон. Тилдиҥ сурактары аайынча алтайларды ӱч кижидеҥ кӧп јуурга јарабас деп, Н. А. Баскаков оныҥ учун ол тушта айткан эмей – бирӱзи мен чалканду, бирӱзи – туба, бирӱзи мен байат дешкилеп, тартышкылай берерин.

Диалекттер – тилдиҥ ӧлӱми деп, чын айдылып јат. Олор јӱк тӧс тилге, јаан агынга кожоголор болуп кирип артар салымду. Јебрен Римде латин тил шак мынайда тӧзӧлгӧн. Јебрен Грецияда башка-башка тилдӱ улус биригип, јаҥы текши јарт тил тӧзӧгӧн. Элбек орус калыктыҥ башка-башка говорлоры текши орус тилге кожого болуп киргилеп, оны улу ла кӱчтӱ тил эткен.

Озодо туба, кубанды, чалканду таҥынаҥ, аалга јаткан јон болзо, эмди олордыҥ эрмек-сӧзи орныгар аргазын јылыйткан, олор јӱк текши алтай тилге кожого болуп киргилеп, орды артар аргалу. Диалекттежип, кобы-јиктерге барарга, јышка кирерге эмди орой. КМН дегени – ол јоголотон јон деп бӧлип койгонын оҥдоор керек. Тооалышта канайып та бичитсе, таҥынаҥ башка эл-калык болуп ӧзӱп чыгар аргазы јок јон. Бӱгӱн шорлор, байаттар кӧстиҥ кӧскӧ божоп јат, ӧчӱре бастыртып, сӱри базылып калган улус. Мен олорго арга-кӱчим јеткенче болужып јадым, је канайдар. Монголиядагы байаттар дезе ӧзӧ-ӧзӧ, 50 муҥнаҥ ажып калды.

Биске де, кунураган албаты болбоско, коркышту иштенер керек. Тил болзо, калык болор. Тили јок калык – ол калык эмес, балы бадып јаткан улус.

Сананып јӱрер болзом, меге кандый да ырыс-кежик тӱшкен: Литературный институтка ӱренип барала, 1-кы курста библиотекага барып, колыма нениҥ де учун «Дипломатия тӱӱкизиниҥ» 1-кы томы кирген. Оны алала кычырар болзо, орус дипломатия, орус черӱ, орустыҥ государствозы монгол-татарлардаҥ келген. Мен оны кайкап туратам, 20 јашту кижи болгом, билер эмезим. Эмди Евразия деп турганыс, тудуш болгонысты. Оны ээчиде атту-чуулу американ лингвист Сепирдиҥ бичиги колыма кирген. Ол Сепирди бистиҥ тилчилер эмдиге кычырбаган, билбес. Ондо дезе тилдердиҥ ӧзӱми, тилдердиҥ ӧлӱми керегинде, тилдердиҥ табылатан ла кайылатан аайын айдып койгон.

Алты-јети јыл мынаҥ озо бис Шабалин аймактыҥ кычыртузыла ондогы оок ло јаан јурттар сайын јӱргенис. Шабалин тили база оруссып бараткан, ӧлӧ-чоокыр аймак болгон ине. Бистиҥ сананганысла, ондо тӧрт лӧ алтай јурт арткан – бу јанында Каспа ла Апшыйакту, ол јанында – Беш-Ӧзӧк лӧ Шыргайты. Кӧрӧр болзо, јок, Чаргылар, Акјул-Камайлар – бастыра алтай јурттар. Оноҥ мениҥ санаама кирип келген: 1920-30-чы јылдарда тӧс јерлердеҥ келген этнографтар, билимчилер, ол ло Потаповтор, Баскаковтор, Даниловтор, Каруновскаялар арбынду јетирӱлерин эмдиги Чамал ла Шабалин аймактардаҥ јууган. Лексиканы – Улус-Чаргыла, Мукур-Чаргыла јорыктап. Чуйдыҥ эмдиги јолы јок болгон ине. Алтайлардыҥ билимде чӱм-јаҥдары ӧрӧги аймактардыҥ улузыныҥ айтканыла  бичилген дегени – јастыра кӧрӱм.

База бир кайкап ајарганыс – су-алтайлар бойыныҥ тилин, бойыныҥ јаҥын јаан керексибей турарда, бис ӧткӱре маҥтада берип турган Кумалыр, Топучий, Камлак деген кайлыксып калган јурттарда оруссып калган алтай ла су-орус балдар алтай тилле, алтай культурала сӱрекей јилбиркеп, алтай тилди ӱренерге амадап турганы.

Бу јылдарда мен Москвада јӱрӱп, кӧрӱп јадым – алтайлар кайда да јок. Нениҥ учун дезе алтай кӧӧркийлер бойыныҥ ла аргазыла, ӧскӱссиреп, јаҥыскандыра јӱрӱп јат. Татарлардӧӧн дӧ, казахтардӧӧн дӧ, кыргызтардӧӧн дӧ јууктабай, калак, бисти татар, казах, кыргыз деп айдып ийбезин деп коркып. А не коркыыр? Татарга јолыксаҥ, мен Алтайдыҥ татары, кыргызка – мен Алтайдыҥ кыргызы, калмыкка јолыксаҥ –мен Алтайдыҥ ойроды, азербайджанга – Алтайдыҥ тӱрки деп не айтпас? Мынайып айдып, сен алтай болгоныҥды бир де јылыйтпай јадыҥ. Карын, Алтай Кижи болгоныҥ учун, јайааныҥ олордоҥ јаан болуп јат. Тилиҥди билер болзоҥ, олор сени кол бажында алып јӱрер. Гран ары јанына барзаҥ, сен оноҥ солун кижи, угро-финндер де, ӧскӧ дӧ укту улус сени тоор.

Оныҥ учун кем тилин билер, ол јакшы јӱрер, кӱндӱӱ-кӱрееде, нӧкӧрлик-најылык колбуда, тӧргӧн-тугандаш одуда.

Светлана КЫДЫЕВА