Алтайдын Чолмоны

«Эрjинелӱ болзын Алтай»

25.12.2018

Кӧрӱге Владимир Кыдыевтиҥ 1990 јылда тӧзӧгӧн «Ак Чечек» деген бичик чыгарузыныҥ 14 јыл кире ӧйгӧ кепке базып чыгарган бичиктери тургузылган. Алтай јеристиҥ ле мында јаткан калыктардыҥ озодоҥ бери тӱӱкизи ле культуразы керегинде јарлу билимчилердиҥ иштери, кайчыларыстыҥ, бичиичилеристиҥ ле поэттеристиҥ чӱмдемелдери, алтай калыктыҥ алкыштары, кеп-куучындары, јаҥар кожоҥы, кеп сӧзи, озогы сӧзликтер, атту-чуулу јурукчыларыстыҥ иштери… Бу бичиктер Интернет-эш јок ӧйдӧ сагыш-билгиристи элбеткенин, алтай эл болгон оморкодубысты ла кӱӱнисти кӧдӱргенин туштажуда кӧп улус айткан.

«Мен аспирантурада ӱренип турарымда, оныҥ да кийниндеги ӧйлӧрдӧ Владимир Эмильевичтиҥ бичиктерин Кыргызстан, Казахстан, Хакасия, Якутия тергеелер јаар кӧп лӧ тажыгам – деп, филология билимдердиҥ кандидады Майа Чочкина куучындаган. – Ол ӧйлӧрдӧ В. И. Вербицкийдиҥ «Алтайские инородцы», А. В. Анохинниҥ кам јаҥы керегинде бичиги, В. В. Радловтыҥ ла ӧскӧ дӧ шиҥжӱчилердиҥ Сибирьдиҥ ӧс калыктары керегинде иштери јӱк ороонныҥ тӧс библиотекаларынаҥ алып кӧрӧр бичиктер болгон ине. А. Данилинниҥ «Бурханизми», Л. Шерстованыҥ «Тайна долины Теренг» деген бичиги јаҥыс бисте, «Ак Чечекте» кепке базылып чыккан. Эл тергеелер ортодогы конференцияларда олор блаашта болгон. «Слер мындый бичиктерди канайда чыгарып турганаар?» деп, билимчилер сурайтан. Ол акча јок, тӱреҥи 90-чы јылдарда арга-чакту, мындый ишти бӱдӱрер ийде-кӱчтӱ тергеелер эдип болбой турган ишти јаҥыс кижи кӧдӱрип, эдип турганына сӱреен кайкайтан. Владимир Эмильевич дезе, бис јорыкка барып јатсабыс, бу бичиктерин, акчазын да чоттобой, «кӧргӱзигер, тузалангар» деп, биске сугуп берер…

Ол ойгор кӧгӱстӱ, ичкери кӧрӱмдӱ, биске куйак ошкош кижи болгон. Кажы ла элде башчы болгон улус туулып јат. Је мындый улус ортобыста јӱрерде, бис оны танып, оҥдоп турганыс па деп сананадым».

Филология билимдердиҥ докторы, профессор Нина Киндикованыҥ айтканыла, ороондо јаҥырта тӧзӧш башталган ӧйлӧрдӧ алтайлардыҥ јуундарын баштап ла ӧткӱрип, ӧрӧ ӧзӧргӧ, ӧҥжиирге јӱткӱп, је болуп албай турганыстыҥ бир шылтагы тӱӱкибисти тереҥ билбезис болгоны. «Владимир Кыдыевтиҥ бичиктери бу «једикпести» толтырып, кӧгӱзисти кеҥидерге, кӧзисти ачарга керектӱ болгон. Ол алтай кижини, оныҥ јаткан јерин, кӧгӱс энчизин корып алар сурактарды тургузып, јаш ӱйе мыны кичееп ӧссин деп сананган» – деп темдектеген.

«Бис муҥ јылдарга ӧскӧ тилдӱ, ӧскӧ мӱргӱӱл јаҥду улустыҥ тергеелеринде јатканыс ла калык болгон адысты, тилисти, јеристи корып јӱргенис. Бис ас тоолу калык, је кичинек калык эмес болгонысты Владимир Кыдыев бичиктериле јетирген. Алтай јаан билеге кирген калык-јонныҥ тоозы 300 миллион. Бӱгӱн Тувадаҥ ала Турцияга јетире, Монголия, Китай, Казахстан тергеелер «Алтай» деген бренд-атты эрчимдӱ тузаланып јат. Је ондо бис, алтайлар, јок. Керексинбей, уйуктап отурганчабыс, ӧскӧ улус бистиҥ тӧс, јайаан болгон учурысты блаажат. Владимир Эмильевич мыны сезип, кӧрӱп, бу сурактарды кӧдӱрген» – деп, Алтайдыҥ албаты бичиичизи Бронтой Бедюров куучындаган.

«Журналист Владимир Кыдыев бир ӧйдӧ ончобысты «ойгозорго» тыҥ чырмайган кижи. Кандый да јамы јогынаҥ, је айткан сӧзиле, бичиген статьяларыла, кепке баскан ал-камык бичиктериле. Оныҥ эткен ижи республика тӧзӧлип турарда сӱрекей керектӱ болгон – деп, журналист Владимир Торбоков эске алат. – Алтай Республика биске «ары јанынаҥ» беленинче берилбеген. Ол учун кӧп ӱйеликтиҥ улузы јӱрӱмин кысканбай тартышкан.

Владимир Эмильевичле калада коштой 7-чи ле 8-чи округтардаҥ бир канча кандидаттардыҥ ортозынаҥ ӧдӧ конып, Горно-Алтайсктагы облСоветтиҥ калганчы 21-чи тудуузында депутаттар болгоныс. Республика учун 1990 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 25-чи кӱнинде сессияда блааш-тартыш тыҥ болгон. Суверенитетти јарлаар ӱнбериш мындый ээжиле ӧткӧн: адын ла округын јарлаза, кажы ла депутат туруп, јарт айдар: республика учун ба, јок по? Республика учун ӱнин берген 63 депутатты республиканыҥ тӧзӧӧчилери деп чотойдым. Олордыҥ ады-јолы тӱӱкиде алтын таныктарла бичилер учурлу. Је эм тургуза «республиканыҥ адалары» деп, јамыга јуук јӱк ле тоолу улус адалат, арткандары чек ундылган.

Мен ол тушта Алтай крайдыҥ телекӧрӱлтезиниҥ студиязында алтай тилдӱ берилтелер белетегем. Баштапкы ла берилтелердиҥ бирӱзи Чорос-Гуркин керегинде болгон. Оны јаргылаган керекти бедиреп, КГБ-ныҥ Горно-Алтайсктагы башкартузына бардым. Ондо айдышты: ол керек мында јок, крайдыҥ башкартузында.

Барнаул бардыс. Бисти баштаган кижи Владимир Кыдыев. Барган улус ортодо музейдиҥ ишчизи Римма Еркинова, тӱӱки, тил ле литература шиҥдеер институттыҥ билимчизи Эжер Челоков, радионыҥ корреспонденти Зинаида Торбокова. Кадары канча катап јелимделген папканы ачып, саргарып калган чаазынды колго чебер алып, Владимир Эмильевич кыйгырган эди: «Гуркинниҥ колыла бичилген! Чыккан кӱни ле айы бар!» Ол кажы ла чаазыннаҥ јетирӱлерди бойыныҥ блокнодына кӧчӱре бичийт. Кийнинде ол Гуркинге учурлай ӧҥдӱ, элбек бӱктерлӱ газет чыгарган. Кыдыевтиҥ ол газедин эмди де јилбиркеп кычырар эдим. Бу јууктарда «Гуркинниҥ керегин» ойто ло јажытту, туура улуска кӧргӱспес эдип салгандар.

Республика тӧзӧлип, оныҥ Ӱстиги Соведине талдаштарда В. Кыдыевле кожо ойто ло депутат болуп, баштаган керегисти оноҥ ары улалттыбыс. Оны кӧндӱре «тартыжу» дебей, ӧскӧлӧдӧ канай айдар? Бир катап мандат камыс оны депутаттыҥ этиказын бускан деп кату кезеткен. Сӧс блааштыҥ бажында депутаттар согушкан учурал болгон. Ол ло эл-тергееликте јеткер болбозын јеткилдеер башкартуныҥ јааныныҥ ордынчызына алтай кижини тургусканы, озо ло баштап, депутат Кыдыевтиҥ једими. Сессияныҥ стенограммаларында оныҥ айткан сӧзи, депутат баштанулары бичилип калган. Ол кажы ла министерстводо, комитетте башкараачызы эмезе ордынчызы кыйалтазы јогынаҥ алтай тилдӱ болзын деп сурак тургускан.

«Ак-Чечек» деп бичик чыгарма тӧзӧп алганы – оныҥ журналист ле политик болуп эткен ижиниҥ улантызы деп айдарым».

«Ырыс болуп, журналист ижим аайынча меге оныла јуук таныш болорго келишкен — деп, Сергей Темеев куучындайт. — Владимир Эмильевич јаантайын кижи кӱӱндӱ, ачык-јарык, улуска болужайын деген санаалу отурар. «Эне Тил» јондык биригӱниҥ ле «Ак Чечек» издательствоныҥ јааны болуп иштеп турарда, оныҥ Печатьтыҥ туразында кабинединиҥ эжиги ончо улуска ачык болгон – бери тегин де, јамылу да, јарлу да улус ончозы кирип-чыгып јадар. Мында блааш-тартышту сурактар шӱӱжилетен, кара башту калыгыстыҥ туура салбас керектери, тӧрӧл тилдиҥ учурын бийиктедери, талдаштарда јерлештеристи канайда ӧткӱрери ле оноҥ до ӧскӧ кӧп-кӧп куучындар болотон».

«В. Э. Кыдыев автоном областьты республика эдип кубултары учун эрчимдӱ тартышкан баштапкы депутаттардыҥ тоозында болгон. РФ-тыҥ јаҥы субъегиниҥ ады-јолы ороон ло телекей ичинде јарлу болзын деп, ол тушта бистиҥ башчы болгон В. И. Чаптыновло, Москвала јӧптӧжип, 90-чы јылдарда Горно-Алтайскта Россияныҥ јетирӱлер эдер тӧс агентствозыныҥ – ИТАР-ТАСС-тыҥ корпунктын ачарында ол тыҥ турушкан. Туулу Алтайда тӧс СМИ-лердиҥ баштапкы корпункты (бистиҥ областьта да, республикада да ондый неме качан да болбогон) јирме јылга јуук ӧйгӧ иштеген» — деп, Сергей Сарыевич айдат.

«В. Э. Кыдыев канча јылдарга озо кӧрӱп, шӱӱп отурар ойгор кижи болгонын «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ журнализи Алтайчы Санашкин В.Э Кыдыевле ӧткӱрген интервьюны кӧрӱп оҥдогом. 1997 јылда согулган сюжетте куучын алтай албатыныҥ экинчи курултайы керегинде ӧткӧн. Калыгыстыҥ келер ӧйдӧги салымы керегинде айдып тура, Владимир Эмильевич бистиҥ университеттиҥ билим ижиниҥ тӧс ууламјызы химия, биология эмес, алтаистика, тюркология болор учурлу, оныҥ учун бу вузта алтай тилдиҥ факультедин ачар керек деп шӱӱлте эткен. Оныҥ бу амадузы кийнинде, кайда да 16 јыл ӧткӧн соҥында бӱткен. Мында да ГАГУ-ныҥ башкараачыларыныҥ јакшы кӱӱни эмес, учурал болушкан деп јартын айдар керек. Беш-алты јыл кайра Россияда ондор тоолу вузтарды, ол тоодо бистиҥ университетти јабары керегинде сурак чыгып келген. Мындый айалгадаҥ тыҥ коркыган ГАГУ-ныҥ јаандары онјылдыктардыҥ туркунына ачпай турган алтай факультетти тургуза ла ачып ийген эди. Оноҥ башка бистиҥ тӧс каладагы университет Рязаньда, ол эмезе Россияныҥ ӧскӧ дӧ кандый бир калазында ӱредӱчилер белетеп турган тегин ле вузтаҥ незиле де аҥыланбай турган болгон ине» – деп, Сергей Темеев газетте бичиген.

Владимир Кыдыевтиҥ Кадында јаан ГЭС-ти тударга удурлашкан, Алтайда археологиялык энчини корыыр кыймыгуларда, «Эне Тил», «Алтай калыктыҥ курултайы» деген јондык биригӱлердиҥ ижинде турушканы, курч перолу публицист болгон ижи база бир јаан башка куучын болгодый. Туштажу-эҥирде бу да керегинде кӧп улус айткан.

«Эне Тил» кыймыгуныҥ адынаҥ бис кайдаар ла јорыктаганыс – деп, бичиичи, журналист Гӱзел Элемова эске алат. —Василий Кудирмековло кожо мен Ригада Юрмалада ӧткӧн «Восток–Запад» деген јаан конференцияда турушканыс. Вера Кыдыевала, Эрмен Тӧлӧсовло, Алтай Кубашевле кожо Алма-Атада «Жолтаксанныҥ эземинде», тӱрктердиҥ конгрезинде турушкан эдис. Бистиҥ казахтар тӱӱкилик тӧрӧлине јангылап, баштапкы съездин јууп, «Бирлик» деген кыймыгу баштаарда, Володя мени ле Валентина Киндикованы «Эне Тилдиҥ» адынаҥ ондо туружарга ийген эди.

Новосибирсктиҥ археологторын Куладынаҥ барзын деп некелтелӱ кӧп улус јуулыжып барганыс санаада арткан. Антон Юданов бисле кожо болгон. Јуртта ӧткӧн јуунда Б. Я. Бедюров сӱрекей курч эрмек-сӧс айткан болгон. Археологтор казынты иштери келишпезин билип, Чуйды ӧрӧ ууланган ла Ӱкекте каан баланы казып тапкан. Оноҥ ол мӧҥкӱни Алтайына јандырары учун тартыжу башталган. Калыктыҥ кандый ла учурлу кереги Владимир Эмильевич турушпаганы јок ӧтпӧйтӧн».

Горно-Алтайский типографияныҥ директоры Эдуард Бабрашев Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јуруктарыныҥ баштапкы альбомын музейде иштеген Римма Еркиновала кожо Голландияга барып чыгарганын эске алып, «Мындый кижини слер кайда јажырып алып јӱргенер? Ван Гогты бастыра телекей билер, Гуркинди кем де билбес» – деп ондогы улус кайкаганын куучындаган.

«Ак Чечектиҥ» кӧп бичиктери Горно-Алтайсктыҥ типографиязында кепке базылган, мындагы ишчилер ончозы Владимир Эмильевичти јакшы билетен.

Алтай калыктыҥ ундылган јаҥжыгуларын, ол тоодо Чага байрамды, сӧӧктӧрдиҥ курултайларын орныктырар јаан иште В. Кыдыев эрчимдӱ турушканын ла баштаганын темдектеп, оны бир де кӧпчидиш јогынаҥ «человек-эпоха» деп айдарга јараар деген.

Туштажуда Владимир Кыдыевтиҥ баштаган ла учына јетирип болбогон база бир јаан ӱлекери – «Тӱрк кабай» керегинде бир канча кижи куучындаган. Бу керегинде ол газеттерде бичип, «Тӱрк кабай» деген јондык кӧмзӧ тӧзӧгӧн болгон.

Томсктогы архитектурно-строительный институтты ӱренип божоткон архитектор Амыр Кыдыев, оны кычыраачыларыс ӧркӧгӧ тургускан кереестиҥ авторы деп билер, магистратурада ӱредӱзин «Тӱрк кабай» деген ӱлекерди белетеп, јеҥӱлӱ божоткон. Туштажуга келген улусты ол бу ӱлекериле таныштырган.

Владимир Кыдыев керегинде эске алыныштарын туштажуда ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ башкараачызы Сурна Сарбашева, РФ-тыҥ нерелӱ јурукчызы Владимир Чукуев, РФ-тыҥ нерелӱ эмчизи Елена Байрымова, журналист Николай Витовцев, РФ-тыҥ нерелӱ артисттери Болот Байрышев ле Кара Майманов, ӧскӧ дӧ улус айткан. Оныҥ адын кереестер шӱӱлтелер де айдылган. Онойдо, Владимир Кыдыевтиҥ бичимелдерин ле ол керегинде эске алыныштарды бичик эдип чыгарар, оныҥ адыла библиотекалардыҥ бирӱзин адаар, јаткан туразына адын кереестеген бичик эдер ле ӧскӧ дӧ шӱӱлтелер болгон.

Келер јылдыҥ јазында Владимир Эмильевичтиҥ чыккан-ӧскӧн Бичиктӱ-Боом јуртында оныҥ адыла адалган амыраар јер јазаар ла ондо агаштар отургызар ӱлекер барын Эл музейдиҥ баш билим ишчизи Вера Кыдыева куучындаган. Јурттыҥ эл-јоныла эрмек-куучын ӧткӱрип, бу јанынаҥ олордыҥ шӱӱлтелери кыйалтазы јогынаҥ угулар ла шӱӱжилер. Бу ӧйгӧ јетире В. Э. Кыдыевтиҥ калганчы белетеген бичигин кепке базып чыгарар амаду бар. Г. И. Гуркин ле оныҥ ӧйи керегинде документтер кирген бу јуунтыны ол оорыйла, кепке базып болбогон. Тургуза ӧйдӧ оны чыгарарында тӧс буудак акча-манат јанынаҥ болуп јат.

Туштажуда Владимир Эмильевичтиҥ эш-барааны Светлана Карамаевна билезиниҥ адынаҥ Эл музейдиҥ ӧмӧлигине, келген ончо улуска быйанын айдып, билезиниҥ адынаҥ музейге Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 1935 јылда бойыныҥ колыла бичиген самаразын сыйлаган. Бу самараны бойыныҥ ӧйинде Владимир Кыдыев искусствовед Владимир Эдоковтоҥ садып алган эмтир.

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова бу баалу-чуулу энчи музейге сый болуп келгени учун Кыдыевтердиҥ билезине быйанын айдып, Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 150 јылдыгына јурукчыныҥ бастыра самараларын бичик эдип чыгарары белетелгенин куучындаган.

«Владимир Эмильевич бу јарыкта јӱрерде, бистиҥ меебис, ӧзӧк-буурыс, ӧкпӧ-јӱрегис болгон. Оныҥ бичиктери билимчилерге сӱреен јаан јол ачкан. Ол алтайлардыҥ сызын чыгара айткан, биске ака болуп, карындаш болуп, тӧрӧӧн-тууган болуп, ортобыста јӱрген. Бисти баштаган кижи болгон. Ого тайанатаныс, оноҥ тартынатаныс, мынаҥ да ары тайанып-тартынып јӱрерис» – деп, филология билимдердиҥ кандидады Мира Демчинова айткан.

С. Петешева

«Бӱгӱн алтай кижи болорго кӱч» деп, Владимир Кыдыев 1998 јылда «Алтайым мениҥ – сызым мениҥ» деген јуунтыныҥ адакы сӧзинде бичиген.

Амадаганыла, ол бир тизӱге кирген беш бичик болуп чыгар керек болгон. Оны су-алтай тилдӱ тӱӱкичилер белетеген. Јебреннеҥ ала тӱрк ӧйине јетире бажалыкты В. И. Соенов, оныҥ кийнинде орус каандыкка киргенине јетире ӧйди Г. П. Самаев, революцияныҥ алдындагы ла совет јаҥ ӧйлӧрди А. Иркитова ла Ак каанга багынганыстаҥ ала Алтайыста јерди мензинериниҥ сурактарыла колбулу бажалыкты В. Я. Кыдыева белетеген.

Је бичиктиҥ Владимир Эмильевич бойы тургускан јӱк бежинчи бажалыгы 2009 јылда кепке базылып чыккан. Ого 1985-1998 јылдарда «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте башка-башка корреспонденттердиҥ республикада, алтай калыктыҥ јӱрӱминде болгон учурлу ла солун керектери керегинде бичимелдери кирген.

Бир онјылдыктыҥ туркунына алтай калыктыҥ јӱрӱминде болгон керектерди ширтеп, «бӱткен керектер бар – деп, В. Э. Кыдыев темдектеген. – Олордыҥ эҥ ле учурлузы – Алтай Республика тӧзӧлгӧни. Ого коштой Эл Ойын башталганы, Кадында јутпа ГЭС-ке удура «јажылдардыҥ» кыймыгузы, «Эне Тил» тӧзӧлгӧни, Јайзаҥдардыҥ отокторы орныкканы, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ баштаган Туулык Думаныҥ ла Кара-Корумныҥ политикалык учурын кӧдӱргени, корымдарды башбилинип казарын токтотконы, кӧп тоолу јииттерди бийик ӱредӱге ийгени, алтай калыктыҥ Курултайын ӧткӱргени, јеҥӱге јетпеген де болзо, је текши ороондык талдаштарда 60-70 процент алтайлар бирлик кӱӱнле ӱн бергенине јеткени.

Эмди бисте калыгыстыҥ кеендигин, ээлемин, ич кӧрӱм-шӱӱлтезин бирликтей ууламјылап ӧскӱрерине тыш бӱдӱм, кабык бар. Је ол кабыктыҥ ич јанын биске бастырабыска јарамыкту эдип толтырып баштаар керек. Бу јаҥыс онјылдыктыҥ ижи эмес, је баштапкы алтамдардыҥ учуры сӱрекей јаан. Ӧзӱмистиҥ бӱдӱретен сурактарыныҥ тӧс ууламјылары текшилей чокымдалып калган. Ол уур-кӱч керек эмес. Уур-кӱчтер эмди, сӧстӧҥ быжу ла чокым керектерге кӧчӧр ӧйдӧ башталып јат».

Алтай калыктыҥ орныгып ӧзӧр программазын тургузары, бу ишке Россияныҥ да, телекейдиҥ де билимчилерин тартып алары керектӱ болгонын ол бичиген ле алдыста турган, бӱдӱретен тӧс иштерди темдектеген.

«Бисти эҥ кӱйбӱреткен, чочыткан сурак – алтай калыгыстыҥ салымы. Јӱс јылдаҥ, XXI чак тӱгенип јатса, кару алтай калыгыстыҥ салымы кандый болгой не?» деген деген суракты ол бойына да, биске де берет.

Владимир Кыдыев јӱрӱмде јамы-чап та, акча-јӧӧжӧ дӧ кичеебес, керексибес кижи болгон. Оныҥ Печатьтыҥ туразында иштеген кыбын кокырлап «колхозтыҥ конторазы» дегени јолду. Кандый ла кижи кандый ла суракла кандый ла ӧйдӧ ого суракту да, куучындажып та аларга бого келетен ле Владимир Эмильевич кемди де чаптыксынбай, јаан да, јаш та улусла теҥ куучындажатан. Јарабаган немени кӧскӧ айдар, је узак тарынбас кижи болгон. «Алаканча Алтайыста нени ӱлежерис?!» деп каткырар.

Кандый ла керекти ол сӱрекей јараш эдип амадап, бу амадузыла нӧкӧрлӧрин «чагылтар», улусла јӧптӱ эрмекти таап ийер кижи болгон. Оныҥ да учун, байла, сананып алган кӧп иштери јӱрӱмде бӱткен.

Эне-адазына, бала-барказына, ага-карындажына сӱрекей карузып јӱретен. «Сураза, эдин де кезип берер» дегени ого сӱрекей келижип јат.

Эдип јӱрген јондык ижиниҥ учурын ол билген бе деп сананадым. Билген болор, не дезе, Андрей Вознесенскийдиҥ ӱлгерин эзедип, «бис келер ӱйелер ӧзӱп чыгарга «удобрение» болуп јӱрген улус» деп кокырлайтан.

С. Кыдыева