Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Какайдыҥ jылтоолошко киргени

25.12.2018

Тӧӧ лӧ Какай

Агын сууны кечирген ат-эрјине отогон, кају кырга чыгарган каратай отогон Алтайда јылтоолошко кирерге амыйтандар маргыжа берген.

—Мениҥ јайаган тындуларымнаҥ бу јаан маргааннаҥ туура артар учуры јок — деп, Тамыныҥ бийи Эрлик-Аба айткан. Ол Тӧӧни ле Какайды маргаанга туруштырарга экелген.

Оҥдонбос, боду, ноојо Тӧӧ шыраҥкай ла сӱмелӱ Чычканга маргаанды алдыртып, маргаанныҥ тегелигинеҥ туура тӱже берген.

Какай дезе калју ла казыр кылыкту болгон. Ар-сагыш, ээлгир сӱме ле эпчил кылык керек болгон. Јаан маргаанда Какай јеҥӱни алып болбозы јарт болгон.

—Орчылаҥ ла Јер-Јыҥыс бӱдерде, кӱйӱнчек Эрлик-Аба бистиҥ, Бурканныҥ, тынын кыйарга муканарда, бис Какайдыҥ тӱртӱп койгон јӧҥиниҥ алдына кирип, тыныбысты аргадаган эдис. Айдарда, Какайды Јылтоолошко маргаан јоктоҥ кийдирерге јӧпти берип турум — деп, Буркан айтты.

Анайда Какай Јылтоолоштыҥ тегелигиниҥ калганчы, он экинчи уйазында, тура берген. Је јӱсјылдыкта Какайдыҥ јылдарында тӧрт катап албаты-јонго ло амыйтандарга кату, казыр, торо, оору-јоболду, ӧлӱм-јидимдӱ ӧйлӧр болот.

Је иштеҥкей ле нак, јакшы, барлу-турлу, элкем-телкем јӱрӱмге јӱткиген эрӱӱл улус бу јылда су-кадык ла талдама јӱрӱм јӱрер.

 

Бурканныҥ ла Эрликтиҥ тартыжузы

Јебренде ӱстибисте кӧгӧрип турган кӧк теҥери јок тушта Орчылаҥда јаҥыс От-Курбустан болгон. Ол бойыныҥ изӱзине-соогына, чугулчызына-јалакайына, иштеҥкейине-јалкузына, шыраҥкайына-керексинбезине, капшуунына-бодузына, чыйрагына-ноојозына, ийдезине-мылјызына, уурына-јеҥилине ле оноҥ до ӧскӧ удур-тедир кылыктарына чыдажып, туружып албай, ӱч башка јарыла берген. Баштапкызы изӱниҥ, јарыктыҥ Курбустаны — Кӱн, экинчизи сооктыҥ, караҥуйдыҥ Курбустаны — Ай, ӱчинчизи ӧзӱмниҥ, јӱрӱмниҥ Курбустаны Јер боло берген.

Олорло кожо Јердиҥ ӱстинде соок ло јылу, јарык ла караҥуй, ак ла кара, ӧскӧ дӧ ӧҥдӧр, суу ла кургак, кату ла јымжак, ачу ла тату, табыш ла тымык, бийик ле јабыс, ыраак ла јуук ла ӧскӧ дӧ оҥдомолдор, удур-тедирлер там кӧптӧгӧн, јаҥыдаҥ табылган.

Буркан ла Эрлик база Курбустанныҥ јарылып, ооктолгонынаҥ бӱткен. Аказы Буркан ак санаалу болгон. Ийнизи Эрлик баштап тарый Бурканды тооп туратан, је јажы кожулган сайын оныҥ атааркажы Бурканга тыҥып, кыјыраҥтыжы кӧйлӧп, учында «Бис бу јӱрӱмде Бурканнаҥ бийиктей турар учурлу» — деген. Эрлик Какай деп тындуны балкаштаҥ тӱӱп алала, оныҥ коҥжоорына ӱрӱп ийерде, ол јердиҥ кыртыжын тӱртӱп база берген.

—Јердиҥ ӱстинде Јайаачы Кудай јаҥыс болотон јаҥду. Ол Кудай — бис — деп, бир кӱн Эрлик аказына айтты.

—Јер-Јыҥыс, Кӱн-Јайаачы, Ай-Јайаачы бӱдерде, олорло кожо Кудай болуп бис јайалганыс. Је слердиҥ эреенигер калганча, карындаш, калганчы маргаанды ӧткӱрек: кем јеҥӱни алар, ол Кудай болзын— деп, Буркан айтты.

—Эҥирдеҥ ала таҥ атканча отурар. Кемниҥ алдынаҥ Алтын чечек ӧзӱп чыгар, ол Кудай болзын — деп, эки карындаш јӧптӧшти. Ак ширдекке отургылап, кӱнчыгыш јаар баштангылап, экӱ сакый бердилер.

Таҥ кажайып, јылдыстар јаҥы ла ӧчӱп турарда, уйку Бурканды јыга согордо, ол туујырай берди. Бу ла ӧйдӧ оныҥ буттарыныҥ јанынаҥ Алтын чечек ӧзӱп келди. Эрлик чугулданып, Алтын чечекти кодоро тартып, бойыныҥ алдында јерге кадап алды. Је Алтын чечек бойы учуп барып, ойто ло Бурканныҥ алдына тура берди. Буркан ойгоно чарчап, мыны ончозын кӧрӱп отурды.

—Бис Кудай болорыс! Слерди ак-јарыктаҥ јок эдерис! — деп, Эрлик калјуурып, Бурканды сӱрӱже берди.

Буркан качып барала, Эрлик оны кап тудардыҥ бери јанында, јуурыла кичинеерип, Какайдыҥ тӱртӱп койгон кыртыштыҥ алдына кирип, јажына берди. Эрлик јерди казып, кыртышты аҥтарып, оны бедиреп турганча, Буркан карындажыныҥ кийин јанынаҥ чыга конуп, кичинек ак булутка отурала, кӱнчыгышты ууламјылап уча берди. Кӧстӧри Кӱнге кылбыгып, Эрлик јерде артып калды. Буркан теҥериге једеле, аайы јок чугулданып, кӱркӱреп, јаҥмыр јаадырып, јалкындарла Эрликти сого берди. Эрлик кайдаар да качып барар арга јогын, Айды ла Кӱнди, Буркан агазын јарабас, јабыс кылыктарыла аайы јок чугулдандырып чӧкӧткӧнин, бу ак-јарыкта ого јӱрӱм јок болгонын билип ийди. Оны, килинчеги толгон укумалды, Јер-Энези кӧдӱрип албай, эки башка јарыла берерде, Эрлик Тамыдӧӧн калып ийди.

—Бис јердиҥ алдындагы Тамыда јуртазабыс та, јердиҥ ӱстиндеги јӱрӱмге тӱҥей ле кирижерис — деп, ол кекенип-айдынып барды.

Буркан теҥеринеҥ ак булутчагыла учуп келип, јерле араайынаҥ базып јӱрди.

—Бис јатпаган јердиҥ ӱстинде слер де јуртабазаар — деп, Эрлик-Бий јердиҥ ӱстине чайык божотты. Чайыкла кожо јер силкинип, тоозын-тобырак буркурап турала, јердиҥ ӱстинде кырлар бӱде берди. Карындажыныҥ кӱйӱнген, уурданган, согушкан, калјуурган јериле базарга, јӱрерге Бурканга тынчу, кӱч болгон. Оныҥ учун ол теҥериде јуртаар болуп калган.

Какайдыҥ тӱртӱп койгон кыртыжына Буркан Эрликтеҥ јажынып аргаданган. Оныҥ учун јердиҥ ӱстинде эҥ баштапкы тындуны ла Бурканныҥ аргадаачызы Какайды кижилик Јылтоолоштыҥ курдунына кийдирип койгон.

Кичӱ изӱ айда Какай тӧрӧп, тоозы кӧптӧйт, оныҥ учун бу айды кижилик Какай јылдыҥ айы деп айдыжат.

Какай уур, кату јылдарга келижет.

Какай јылда албаты-јонныҥ ыра-јорозы кубулып, аҥзырап, бой-бойлорын кајажар. Каандар, бийлер кижи кӱӱнин јылыйтып, албаты-јонына аайы јок калан салар, јасактарды курчыдып, катууркадар. Каандыктар болор-болбос керектеҥ улам от-алыжар, чагылыжар, јаантайын каймыгыжып, чуркуражып јадар. Какай јылда каандар ширееде отурза, ого јайзаҥдары, темичилери, тӱжӱметтери југуйланар, јакшыркаар, јайылар. Каан аҥтарыла берзе, кийнинеҥ ары «Чок база ого» деп маказырап тебер, кӧмӧ базар, оны садар, шоодор, бар-јогын кӧпчидип јамандаар.

* * *

Какай јылда чыккан улустыҥ јурты чынык, бай, иштеҥкей, олор кӧп балдарлу болор. Бу јылда албаты-јон ӧмӧ-јӧмӧ, бой-бойлорына ајарыҥкай, болушту јӱргилезе, јылдаҥ мӧрлӱ, јымжак чыга берер.

Бойыныҥ јылында Какай ӧҥ јӱрер, ӧскӧ мал-аш ооруга табартып, чыгымтып, ӱреҥи јӱрер, кураҥытып турар. Какай јыл кижиге ондый ла барлу-турлу, элкем-телкем јыл эмес. Олорго кату, казыр јыл болор, јуу-чак та чагылардаҥ айабас. Ол эмезе текши албатыга, мал-ашка јаан оору-јобол табарып, јаан коромјы болор. Кижи мокоп, чучурап та јӱрердеҥ маат јок. Эткен ижи де, ӱредӱзи де келишпей турар.

Какай јылда чыккан бойлулар јаранарын сӱӱп, бойын, кийим-тудумын арутап, тӱӱнип, кӧктӧнип, чек те јӱрзе, је чугулчы, кыдырмак кылыкту болор. Јурттагы албаты-јонло јаантайын керижип, уружып јӱрер.

Јигиттер эдер-тудар ус та болзо, кара сагышту учун болор-болбос ло немеге чагылар, чугаан кӧдӱрер, улуска кизиреер, ӧӧн-бӧкӧн эдер. Олор, јаманы кайнап, калјузы эркидеп, каразы амыр бербей, бойын да, ӧштӱзин де јаба базып, ӧч некежер. Албаты-јон јуулган јыргалда каткырып билбес, кокыр оҥдобос, оозынаҥ јалакай сӧс качан да чыкпас. Албатыга алдынаҥ ӧрӧ, бӱркӱлип кӧрӧр, туура эмезе јердӧӧн кӧрӧр. «Јер кӧс» деп адаттырар. Јаантайын ла јудуруктарын тӱӱнген, чугулданган јӱрер. «Какайчы» аракы ичсе, ол јазымы јоктоҥ тӱбекке тӱжер.

Анчада ла ай эскиде эзирик «какайчыны» тӱбек истеп јӱрер.

(Ајару: какайчы — Какай јылда чыккан улусты анайда адагылайт).

Танытпас АКУЛОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина