Алтайдын Чолмоны

Jедимдериле арбынду jыл болды…

28.12.2018

Эски јылды ӱйдежип, Јаҥы јылды уткып тура, једимдерди, турулталарды темдектеери
јакшынак јаҥжыгу болуп јат. Бистиҥ тергеебис кандый да уур-кӱчтер болзо, ӧзӱмниҥ јолыла ичкери алтап, једимдерге јӱткийт. Албаты-ээлемниҥ ончо бӧлӱктериниҥ ижи, онойдо ок јонјӱрӱмдик, ич-кӧгӱс учурлу бастыра керектер, јадын-јӱрӱмис экономиканыҥ ӧзӱминеҥ камаанду болуп туру. Бӱгӱнги эрмек-куучыныс Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министри Светлана БУЙДЫШЕВАЛА ӧдӧт.

—2018 јыл Алтай Республиканыҥ экономиказыныҥ бастыра бӧлӱктериниҥ ӧзӱмин узакка пландаарында јаан керектерле аҥыланган. Олор керегинде элбеде куучындап берзеер, Светлана Владимировна?

—Ӧдӱп брааткан јылдыҥ эдилген керектери де, ӧткӱрилген иштери де сӱреен арбынду болды. 2018 јыл башталарда, бис ӧткӧн јылдарда болгонынаҥ кӧп керектер пландаганыс. Бу јылда республиканыҥ онјылдыкка озолодо тургускан планду тӧс документтери бӱткен деп айдар керек. Бистиҥ министерствоныҥ тӧс керектери – ол тергеениҥ ӧзӱминиҥ узак јылдарга ууламјыларын чокымдаары, бӧлӱктер, ведомстволор ортодо колбуларды тудары болуп јат.

Алтай Республика — 2017 јылда стратегиялык пландаш керегинде јаҥы федерал јасактыҥ некелтериле тергеениҥ ӧзӱминиҥ стратегиялык пландажыныҥ документтерин тургузарын эҥ озо баштаган тергеелердиҥ бирӱзи. Јылдыҥ бажында бу јаан иш бӱткен ле Россия Федерацияныҥ экономикалык ӧзӱминиҥ министерствозы ого јакшы баа берген. Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 13-чи кӱниндеги 60-чы номерлӱ Јӧбиле Алтай Республиканыҥ 2035 јылга јетире јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ Стратегиязы јарадылган.

Бу документ стратегиялык пландаштыҥ ончо туружаачыларына узак ӧйгӧ иштеериниҥ ууламјызы болуп туру. Ӧдӱп јаткан јылда тергеелик, муниципал кеминде бӱдӱретен план-белгелӱ документтерди тургузарыныҥ тӧзӧгӧзи бу Стратегия болды.

Алтай Республиканыҥ 2013-2018 јылдардагы государственный программалары бӱткениле колбой, јаҥы бюджеттӱ ӧйгӧ кӧчӱп, АР-дыҥ јаҥы ӧйдӧ бӱдӱретен 8 госпрограммазы кӧрӱлген ле јӧптӧлгӧн.

Кош-Агаш, Чой, Турачак, Кан-Оозы, Улаган ла Шабалин аймактардыҥ  јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱминиҥ узак ӧйгӧ стратегиялары јарадылган, арткан аймактардыҥ ла каланыҥ ӧзӱминиҥ стратегиялары јӧптӧштирилген ле јарадарына берилген. Кош-Агаш аймак быјыл «Россияныҥ тергеелеринде ле калаларында стратегиялык пландаш» деп 17-чи Текшироссиялык форумныҥ конкурсында турушкан. Ол «Стратегияны бӱдӱрерин башкарары» деп таҥынаҥ номинацияда – 3-чи јер, тӧс номинацияда жюриниҥ сыйын алган.

2010 јылдаҥ  бери баштапкы ла катап калыктар ортодогы ла тышэкономикалык колбулардыҥ бӧлӱгинде 2 документке кол салылган. Алтай Республиканыҥ ла Беларусь Республиканыҥ башкарулары ортодо, онойдо ок Алтай Республиканыҥ башкарузы ла Кӱнчыгыш-Казахстан областьтыҥ Акими ортодо саду-экономикалык, билим-технический ле культуралык колбулар тудары керегинде Јӧптӧжӱлер. Олорды белетееринде бистиҥ министерство турушкан.

—Аргачылыкка јӧмӧлтӧлӧрдиҥ бӱдӱмдери ле кеми кӧптӧгӧнин јыл туркунына угуп-кӧрӱп келдис. Бу јанынаҥ айдатан керектер кӧп лӧ болбой…

—2017 јылдаҥ ала кичӱ ле орто аргачылыктыҥ субъекттерине «чике» јӧмӧлтӧ эдерине субсидиялар берилбей туру. Быјыл тергееде аргачылыкка башка-башка ууламјы-каналдарла акча-манатла јӧмӧлтӧ эдери улалган. Алтай Республикада аргачылыкты јӧмӧӧриниҥ инфраструктуразыныҥ объекттери иштейт ле мындый госјӧмӧлтӧ эдилет: микрозаймдар, гарантиялар, субсидиялар, методика, консультациялар ла јетирӱлер јанынаҥ јӧмӧлтӧ. Јыл башталганынаҥ ала АР-дыҥ Аргачылыкты јӧмӧӧр фонды 91 микрозайм берген. 2018 јылдыҥ чаган-сыгын айларында микрозайм алгандар 354 иштеер јерлер тӧзӧгӧн лӧ 692 јерди корып алган.

Онойдо ок Алтай Республиканыҥ гарантиялу фонды 15 кичӱ ле орто аргачылыкка гарантиялар берген. Јылдыҥ туркунына ӱредӱлӱ семинарлар ла тренингтер ӧткӱрилген. Быјыл тергееде инжинирингтиҥ тӧс јери иштеп баштаган. Аргачылыкты ӧскӱрериниҥ тӧс јеринде тӧзӧлгӧн бу площадкада бизнес-пландар, технико-экономикалык тӧзӧлгӧлӧр белетееринде болуш эдилет, јаҥы продукция эдеринде ле јаҥыртулар кийдиреринде технологиялык билгирлерди бийиктедер амадула аудиттер ӧткӱрет.

«Алтай Республиканыҥ эҥ артык аргачызы» деп республикан конкурста ӱч јеҥӱчил болгон. Гран-прини «Абайский» СПК-ныҥ башкараачызы В. А. Челах алды. Јашӧскӱримниҥ аргачылыгын јӧмӧӧр амадула «Сен – аргачы» деп программала ӱредӱлер ӧткӧн. Ондо 11 финалисттиҥ бизнес-ӱлекерлериниҥ таныштырузы болгон.

—Бистиҥ тергее экономиканыҥ ӧзӱминде јаан ижемјини туризмди ӧскӱрерине эдип, мында эрчимдӱ иштейт. Бу ууламјыда кандый турулталар бар, Светлана Владимировна?

—2018 јылда республика «Ич ле тыш туризмди ӧскӱрери» деп федерал адылу программада туружарын улалтты. Оныҥ турултазында «Манјӱрек» ГЛК-ны механизмле карлаары» деп объект тударына федерал бюджеттеҥ 397,5 млн салковой чыгарылды. Бу ӱлекер бӱтсе, ГЛК-ныҥ 16,9 га трассазын карла бӱркеер, кышкы ӧйдӧ туристтер келерин кӧптӧдӧр арга болор.

Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ Јӧбиле кластерлер тӧзӧӧриниҥ тӧс тап-эрик ээжилери тургузылган ла олордыҥ бӱдӱмдери чокымдалган: биофармацевтический, туристско-рекреационный. Онызы јаҥы тӧзӧлип турган «Караколдыҥ кӧлдӧри» ГЛК» деп туристско-рекреационный кластердиҥ тап-эрик статузын быжулаар арга берди. Бу ӱлекер «Россия Федерацияныҥ ич ле тыш туризмин ӧскӱрер (2019-2025 јылдар)» ФЦП-ныҥ инвестициялык ӱлекерлериниҥ тооломына кирген. 2019-2021 јылдарда кластердиҥ инфраструктуразын тӧзӧӧрине (Каракол ажыра Урлу-Аспак–Эликманар автојолды тударына) федерал бюджеттеҥ 2 млрд салковой чыгарары темдектелген.

2018 јылда бистиҥ тергеебис ич ле тыш турист рынокто туризмде аргаларын кӧргӱскен керектер ӧткӱрген. Алтай Республиканыҥ туризмде иштӱ 9 субъеги калыктар ортодогы мындый кӧрӱлерде турушкан ла олордо тергееле таныштыру ӧткӱрген: «Интурмаркет 2018» ле MITT-2018. «АР-дыҥ туриндустриязыныҥ озочылдары» деп республикан конкурс ла туризмде профессионализмниҥ федерал конкурсыныҥ тергеелик бӧлӱги ӧткӱрилген. Тӧс ууламјыларда — 2 јеҥӱчил, таҥынаҥ 4 номинацияда 5 јеҥӱчил болгон.

Социальный сетьтерде туристтердиҥ баалаганыла, Туулу Алтай экологиялык туризмде эҥ артык ӱч тергеениҥ тоозында болды. Сетьте сурактар берер ишти јадар јерлер бронировать эдер «Tvil.ru» деп российский сервис Ар-бӱткенди корыыр бастырароссийский обществоныҥ тӧзӧлгӧн кӱнине учурлай ӧткӱрген. «Керектердиҥ национальный календари» деп ӱлекердиҥ эксперт талдаштарыла, «Чага байрам», «Эл Ойын» ла «Ак-Талай маргаан» Россияныҥ 2018 јылдагы эҥ артык 200 керегиниҥ тоозына кирген. Тергеелер ортодогы национальный «Эл Ойын 2018» байрам «Russian Event Awards» деп Национальный сыйдыҥ туризм бӧлӱгиниҥ финалында туружып, «Эҥ артык этно-культурный керек» деп номинацияда гран-при алды.

—Ӧдӱп јаткан јылда база кандый јаҥыртулар ла једимдер болды, Светлана Владимировна?

—База бир јаҥыртулу керек – ол Алтай Республикада јетирӱликти ӧскӱрериниҥ концепциязын бӱдӱрериле колбулу иш. Бу концепцияны АР-дыҥ башкарузы былтыргы јакааныла јараткан. Цифровой эфирный телекӧрӱлтеге кӧчкӧниле колбой, эл-јонды спутниковый јепселдерле јеткилдеери ле јетирӱлер эдери аайынча иштер ӧткӱрилери улалган. Јонјӱрӱмдик јанынаҥ коомой корулалган ла цифровой эфирный телекӧрӱлте јетпей турган јерлерде јуртаган эл-јонго спутниковый јепселдер аларына республикан бюджеттеҥ акча чыгарылган. Ондый болушты Кан-Оозы ла Чой аймактар алган: 385,7 муҥ салковой ло 266,8 муҥ салковой. Алтай Республиканыҥ цифровой телекӧрӱлте јетпей турган јерлериндеги эл-јонныҥ 95% спутниковый јепселдерле јеткилделер. Республиканыҥ једерге кӱч, ыраак ла ас эл-јонду јерлеринде бириктирилген спутниковый сеть тургузары улалар.

Кӧпфункциональный тӧс јердиҥ (МФЦ) филиалдарын элбедери, МФЦ-ны тургузылган ээжи-некелтелерге келиштирери улалар. 2018 јылда МФЦ-ныҥ ӱзеери филиалы Горно-Алтайскта ачылган, Чойдо ло Оҥдойдо филиалдарда јазашту иш эдилген.

Ӧдӱп јаткан јылдыҥ кандык айынаҥ ала угузу берген улусты айылына барып јеткилдеер арга тӧзӧлгӧн. Быјылгы јаҥар айда Горно-Алтайскта јаҥы бӱдӱмдӱ заграничный паспорттор берерин јеткилдеер программа тургузылган. Бирлик таҥынаҥ кабинетке (госјеткилдештердиҥ порталында) баштапкы ла катап «Доверие» деп АИС колболгон. Онызы угузулар берген улуска АР-дыҥ государственный ла муниципальный јеткилдештерин эдерине берген угузуларла иштиҥ статузын кӧрӧр арга берет. Алтай Республика ЕСИА-да регистрация эткен улустыҥ тоозыла Россияда алтынчы јерде (2017 јылда – 19-чы јерде болгон).

—Јаҥжыкканыла, турулталарла коштой келер јаҥы јылга јаҥы амадулар, керектер пландалат…

—Турулталар керегинде айдып тура, келер јылда мынаҥ да кӧп керектер сакыйт деп айдарга турум. 2019 јылдаҥ ала бис Россия Федерацияныҥ Президентиниҥ «Россия Федерацияныҥ 2024 јылга јетире ӧзӱминиҥ национальный амадулары ла стратегический керектери керегинде» деп 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 7-чи кӱниндеги Јакаанында темдектелген национальный ла федерал ӱлекерлерди бӱдӱрерин баштаарыс. Республика экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министерство ажыра ӱч национальный ӱлекерлердиҥ («Цифровой экономика», «Кичӱ ле орто аргачылык ла таҥынаҥ аргачылык баштаҥкайды јӧмӧӧри» ле «Иштиҥ арбынын ла иштеер јерлерди кӧптӧдӧри») 11 федерал ӱлекерлеринде туружарга угузу эткен.

—Эрмек-куучын учун јаан быйан. Темдектелген јаан керектер ончозы бӱтсин!

 Н. БЕЛЬЧЕКОВА куучындашкан