Алтайдын Чолмоны

Алтайыныҥ јаркынду ла чындык уулы

11.01.2019

Кажы ла калык бойыныҥ ат-нереля улузыла оморкойт. Алтайлардыҥ адын телекейге јарлаган, чыгарган улустыҥ бирязи – ады јарлу јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин (1870-1937).

Г. И. Чорос-Гуркин — јаҥыс ла јурукчы эмес, ол анайда ок алтайлардыҥ башчызы ла башкараачызы, јондык ишчи ле јарчы, шяялтечи ле чямдеечи, фольклорист ле этнограф, археолог ло тяякичи, яредячи ле јорыкчы. Г. И. Чорос-Гуркинди јаҥы ӱйе билбес те болгон. Нениҥ учун дезе оныҥ байлык энчизи бяткялинче бя ӧйгӧ јетире  кепке толо базылып чыкпаган. Ол керегинде оныҥ кӧрӱш-таныштары бичигени элбеде јарлалгалак. ХХ чактыҥ башталганында Г. И. Чорос-Гуркинниҥ эткени ле бядяргени кцп, байлык. ХХ чактыҥ 10-20-чи јылдарында јербойындагы ла тцс газеттерде, журналдарда оныҥ бичигени солун: «Свободный Алтай» (Бийск), «Алтай», «Жизнь Алтая» (Барнаул), «Сибирская жизнь» (Томск), «Нива» (Москва) ла оноҥ до цскц. Jе бу кижини бойыныҥ цйинде актуга јабарлап, 1937 јылда адып салала, ойто актап, чектеп те саларда, јаҥы яйе оны јяк ле 90-чы јылдарда оҥдоп ло баалап баштаган.

Кайкамчылузы не дезе,  1957 јылдыҥ кӱчӱрген айында ӧткӧн јаргы јурукчыны репрессияныҥ ӧйинде актуга јабарлаганын ла  1937 јылда  атканын  јастыра   деп, акту адын актап та саларда, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адын адаарга улус јалтанып туратан. Андый да болзо, јаҥда отурган улус оныҥ јуруктарын бир ле кӱнге кӧрӱге тургуссын деп јӧптӧгӧн. Облисполкомныҥ залына илилген јуруктарды ас-мас улус  кӧрӧлӧ, кайкайла, сӧс  јок артыптыр. Эртезинде ле ол јуруктарды туура јуунадып салган. Оны  кӧргӧн кереечи кижи, ол тушта јиит поэт Аржан Адаров, ӧкпӧӧринип, Г. И. Чорос-Гуркинге учурлай ӱлгерлер чӱмдептир. Је газетке апарарда, оны јарлабаган, бойын ары-бери алдыртып шылаптыр. Ол јылдар тудулу учун, поэт ӱлгерлерин кӧргӱспеген. Бир кезек ӧй  ӧдӧрдӧ, ӱлгерчи ле  шиҥжӱчи Г. В. Кондаков Г. И. Чорос-Гуркинге учурлай бир уур ӱлгерлер чӱмдейле, билимчи С. С. Суразаковко кӧргӱстир. Ол оны  јарадып, мынайда айткан эмтир: «Сен орус укту кижи, сеге јараар, бичи, ӱлгерлериҥди јарла». Бу ӧйдӧҥ ала керек араайынаҥ  тӱзелген.

Г. И. Чорос-Гуркин керегинде бичиктер јяк ле ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында оныҥ чыкканынаҥ ала 120 јылдыгыла колбой кепке базылып чыккан. Ол до бичиктер текши эл-јонго элбеде таркабаган. Андыйлардыҥ тоозында элдеҥ озо кееркемелдиҥ билимчизи В. И. Эдоковтыҥ «Мастер из Аноса» (1984), «Возвращение мастера» (1994) деген бичиктери ле конференцияныҥ јетирялери – «Возвращение» (1993) деп јуунтыда јарлалган.

Г. И. Чорос-Гуркин чикезинче политик болбогон, је ол туштагы ӧйдиҥ айалгалары оны калыктыҥ элчизи болзын деп сурулаган. В. И. Эдоков оны «лидер национального освободительного движения алтайцев» деп темдектеген. Оны ээчиде Г. Прибытковтыҥ айтканыла, «вожак народа», «авторитетный член племени», С. Танытпасовтыҥ темдектегениле, «национальный герой» деп аҥыланган.

Нениҥ учун дезе Туулу Алтай ол јылдарда Томский губернияга кирип турган болгон. Ол тушта тургун калык бир де аҥыланбаган.  Је кажы ла цс калыкта бойыныҥ тцс, цскц калыктардаҥ башка сурактары болгон. Ол элдеҥ озо цс калыктыҥ тили, тяякизи ле культуразы. Оны кем де, канайда да шяяжер учурлу болгон.

Айдарда, алтайлардыҥ адынаҥ калыктыҥ сурактарын шяяжерге Г. И. Чорос-Гуркинди алтай албаты кцстцгӧн. Томскто цткцн јуунда ол «Об Алтае и его нуждах» деп доклад эткен (1917 јылдыҥ кандык-кӱӱк айларында). Оны, байла, В. Кыдыевтиҥ кӧмзӧзинеҥ табарыс.

Анайып, озо баштап Бийский уезд тцзцлгцн. Jуунда јцптцгцниле, «Алтайская Горная Дума» деп кыймыгу-движение (тӧзццчизи ле башкараачызы Чорос-Гуркин), Туулу Алтайды Бийсктиҥ уездинеҥ айрыыры деген суракты Бийскте кцрзин деп јакаргандар. Г. И.  Чорос-Гуркин Бийск калага келеле, «Самоуправление и жизнь алтайцев» (1918 јылдыҥ тулаан айыныҥ 28-чи кӱни) деп јетиря эткен.

Анайып,  1918 јылдыҥ тулаан айында  Туулу Алтай Бийсктеҥ айрылып, Каракорум-Алтайский округка кцчкцн. Оныҥ башкараачызы – Г. И. Чорос-Гуркин. Jе 1919 јылда оны јабарлап, тярмеге отургускан.

1920 јылда ол округ ойто Горно-Алтайский уезд деп адаткан, адакы учында 1922 јылда Ойротская автономная область тцзцлцт. Онойып,  јӱк ле 1991 јылда Туулу Алтай таҥынаҥ республика болуп аданган. Онойдо ок Г. И. Чорос-Гуркин Сибирь таланыҥ ас тоолу калыктары бирлик болоры керегинде шяялте айткан. Jе бу цскц сурак.

Г. И. Чорос-Гуркин цткцн чактыҥ бажында Санкт-Петербургта ла Москвада болуп, Томск, Красноярск, Иркутск, Барнаул калаларла колбу тудуп иштенген. Jаргыладарынаҥ качып, ол 20-чи јылдарда Монголияда ла Тувада јярген. Оноско јанып келеле, ол кызына, баркаларына јартамал-самара бичиген: «Вы знаете, меня обвинили, судили в разных злодеяниях против политики Советской власти, больше по кляузам и доносам… На суде я, благодаря своему прямому характеру, сказал в защиту себя речь, в которой открыто и красочно рассказал много о своей работе в Каракоруме, об аресте моем при Колчаке два раза, про тюрьму, и как из тюрьмы я уехал в Монголию, спасая свой художественный материал, в Тана-Тува с двумя сыновьями, оставив на произвол жену и дочь, как я вернулся обратно на родину – Алтай с единственной целью – посвятить свой труд – искусству пролетарской власти, Советам, и как меня приняли в Ойротию, и как относились ко мне, лишая меня голоса» ла оноҥ до ары.

Оныҥ колбулары элбек ле тереҥ болгон. Ол атту-чуулу билимчилерле, јорыкчыларла, јурукчыларла билижер болгон. Ол тоодо А. В. Анохин, Г. И. Потанин, Л. Н. Гумилев, В. Я. Шишков, И. И. Шишкин ле оноҥ до цскцлцри. Кайкамчылузы не дезе, Чорос-Гуркин Оносто тура (1903-1937) тудуп алала, 1905-06 јылдарда јурукчыларды, чямдеечилерди бойына кычырган, јууган. Бягян ол туштажулар «Оносские встречи» деп улалат, 2010 јылда ого учурлай аҥылу календарь кепке базылып чыккан эди, јурукчыныҥ кереези тургузылган (оборчызы јурукчы В. П. Чукуев). Мынаҥ ары, байла, оныҥ билезин бӱткӱлинче   оборчылар Оностогы айылында отургузар болор.

Г. И. Чорос-Гуркинди эл-јон ортодо элбеде јарлаган улустыҥ тоозында — журналист В. Э. Кыдыев ле А. В. Анохинниҥ адыла адалган национальный музейдиҥ директоры Р. М. Еркинова. Баштапкызы јурукчыныҥ салымын  шиҥдеген, ол тоодо ичкери калалардагы архивтердеҥ. Бир ӧйдӧ Э. В. Бабрашевле кожо оныҥ јуруктарын Голландияда альбом эттире кепке базып чыгарган, экинчизи – ол аайынча  «Шаманские образы в творчестве Г. И. Чорос-Гуркина» деп билим диссертациязын бичиген. Бичимелдерин Б. Я. Бедюров «Памятное завещание» деп бичикте јарлаган. Мультипликатор Т. Муканова дезе «Г. И. Чорос-Гуркин» деп кино соккон. Jурукчы Григорий Ивановичтиҥ сяр-кеберин јураган јурукчылар – Владимир Чукуев ле Владислав Торбоков. П. В. Кучияктыҥ адыла адалган национальный драмтеатрда Г. И. Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 140 јылдыгына учурлай «Восхождение на Хан-Алтай» деп кцргязя-ойын тургузылган. Оныҥ авторы — бичиичи Jыман Белеков, режиссер-тургузаачызы – саха (якут) укту кижи – Андрей Борисов.

Г. И. Чорос-Гуркинниҥ бичимелдерин элдеҥ озо тапкан ла шиҥдеген кижи – санаттыҥ билимчизи В. И. Эдоков. Оныҥ  бӱдӱмјилегениле, 7-8 кире чӱмдемел бар. «Алтай» («Плач алтайца на чужбине», 1907), «Алтайцы и Катунь» (1911), «Рассказ о Рахманиновских ключах» (1911), «По голубому Алтаю», «Праздник реки Катунь» (1912), «Озеро Кара Кол» (1913), «Алтай и Катунь» (1915), «Алтай» (1918) ла оноҥ до  ӧскӧ самаралар ла бичимелдер. Баштапкы адалган чӱмдемелде  ӧскӧ талада  јӱрӱп,  ӧскӱзиреп јаныксаган кижиниҥ кӱӱн-санаалары јуралган болзо,  ӧскӧлӧринде алтай кижи тӧрӧл јери  јокко канады јок куштый деп  тӱҥдештирӱ туштайт. Бу чӱмдемелдердиҥ  тӧс шӱӱлтези – алтай кижи ле оныҥ јери тудуш деген санаа.

«Алтай ла Кадын» деп чӱмдемелде Кадын Алтайдыҥ комыдалын угуп, тӱбегин телкемге чыгара агызат. «Алтай» деп адалганында автор чике бойыныҥ амадуларын јартап бичиген. Бу јууктарда табылган чӱмдемел «Кадын сууныҥ байрамы» деп адалган. Андагы кееркеде јуралган Алтай тереҥ уйкудаҥ ойгонып, јылу јасты уткыйт. Кадын сууныҥ сӱр-кебери дезе јаражай сыргалјыдый јуралган. Эбиреде телекей јаска сӱӱнип кожоҥдойт, кӱнге, јаркынга, јылуга сӱӱнет, Алтайдыҥ аҥ-куштары тынданат ла  ӧлӧҥ-чӧби јажарат. Байла, келер  ӧйдӧ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ ончо чӱмдемелдерин, бичимелдерин, ол тоодо автобиографиязын, очерктерин ле самараларын бириктире јууп, бир бичик эттире кепке базып чыгарар керек. Эм тура бедирениш иш улалганча. Ого коштой Новосибирскте ле Омскто кепке базылып чыккан бичиктердеги алтай  чӧрчӧктӧрди де јуунада чыгарган болзо, келер ӱйеге ачылта ла солун сый болор эди.

Бистиҥ атту-чуулу јерлежис Г. И. Чорос-Гуркин бойыныҥ ӧйиниҥ ичкери кӧрӱмдӱ ле  байлык ич-кӧрӱмдӱ  эрлериле теҥ-тай туруп, тӧрӧл јериниҥ, калыгыныҥ салымы, келер ӧйи керегинде  тереҥ шӱӱнип, санааркап јӱрген,   кӧпти эткен, кӧпти амадаган…

Н. КИНДИКОВА,

 билимчи