Алтайдын Чолмоны

Јайаан ижис — текши калыкка

11.01.2019

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ ӧдӱп јаткан Ийт јылда јеткен  јайаандык једимдери ле келер Какай јылдагы амадулары керегинде оныҥ художественный башкараачызы Эмма ИРИШЕВА куучындады:

—2018 јыл бистиҥ театрга једимдӱ, турулталу болды деп айдарга јараар. Бис канча јылдар туркунына  кӧрӧӧчилерди бек тӧзӧгӧлӱ, бирлик калык эдип, балдарды ла јашӧскӱримди турумкай, ак-чек ле тӧрӧлчи бийик кӱӱн-тапту эдип таскадары аайынча учуры бийик јайаан ижисти улалтып  апарадыс. Эл театрдыҥ тӱӱкилик јолында театрга деген ууламјыла чыгарылган кемиле мындый јаан акча-манатты баштапкы катап   кӧрдис деп айдарга јараар.  Театрга эдилген јӧмӧлтӧ-болушты баалап, јаан быйанымды Алтай  Республиканыҥ башчызы Александр Бердниковко, культураныҥ министри Ольга Антарадоновага айдадым. «Кичӱ Тӧрӧлистиҥ культуразы» деген партийный ӱлекер аайынча келген акча-манатла бис «Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧкти тургустыс.  Калыктыҥ эрјинедий кереес байлыгын ады јарлу кайчы Алексей Калкин чеберлеп, эл-јонына јетирген. Эл  кайчыдаҥ кай чӧрчӧкти јарлу билимчи Сазон Суразаков бичип  кӧчӱрген. Шак ого тайанып,  «Маадай-Караны» јарлу поэт Александр Плитченко кӧчӱрген.

«Маадай-Караны» сценада тургузары јанынаҥ ӱлекердиҥ авторы Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Иван Белеков,  режиссеры Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи Андрей Борисов. Андрей Саввичтиҥ айтканыла, театрга кирип јатсаар, слерди кайчыгар уткып јат. Театрдаҥ чыгып јатсаар, слерди кайчыгар ӱйдежет. Эбире дезе алтай јылтоолоштыҥ кӱнтизӱзине кирген аҥ-куш корулап салган.

Јаан ойын-кӧргӱзӱ бастыра јанынаҥ эптӱ келижип барды. Кӧрӧӧчилер ойын-кӧргӱзӱни  чӧрчӧк деп кӧргӧн. Је ондо јебрен-кумран ӧйлӧрдӧ јӱрген калыктардыҥ ӧйи, тӱӱкизи деп айдарга јараар.   Ойногон актерлорго кай чӧрчӧктиҥ байлык тилиле тереҥжиде таныжар арга болды. Тилистиҥ байлыгы шак мында деп айдар керек. Алтайдыҥ ээлӱ кайчызы Алексей Григорьевич Калкинге јаан алкыш-быйан. Кай чӧрчӧктиҥ эки ле јолдыгынаҥ бӱткӱл јӱрӱм чыгып келгенин кайкабаска болбос.

«Маадай-Кара» текши калыкка, кижиликке тузалу ойын-кӧргӱзӱ болуп јат. Калыктыҥ кӧгӱс-байлыгыныҥ, эрјинедий ырыс-кежигиниҥ эжигин ачтыс. Јайаан ижиске тузалу тебӱни алдыс. Мынаҥ ары кӧрӧӧчилерге, анчада ла балдарга, јашӧскӱримге кай чӧрчӧктӧр тургузылар, јаан сценага чыгарылар.

Экинчи солун ижис балдарга учурлалды. Ол Ногон Шумаровтыҥ инсценировказы аайынча тургузылган «Торко чачак» деген албатыныҥ чӧрчӧгин кӧрдис. Бу чӧрчӧктӧ наадайлардыҥ сӱр-кеберлерин кӧргӱзер амаду болгон. Нениҥ учун дезе театр јаан спектр ине. Театрда кандый ла ууламјылар болор аргалу, темдектезе, бије, кӱӱ, кожоҥ ло о. ӧ. Шак онызы театрды бириктирет. Оныҥ учун бу «Торко чачакты» алала, калмык режиссер Баатр Колаев тургусты. Режиссердыҥ кӧрӱм-шӱӱлтезиле таныштым.  Кӧрӧӧчилер ойын-кӧргӱзӱни  јаратпады ошкош. Мында наадайлар ине, айдарда, ондо чокым бир ууламјы болор керек. Режиссер мында «ростовой», «пальчиковый», «планшетный» ла «марионеткалар» деген ууламјыларды бириктире апарганы оныҥ једими деп айдарга јараар. Хакастарда наадайлардыҥ «Сказка» деп театры бар. Бу режиссер ондо наадайлардыҥ ойынын тургускан. Мен Хакасия јаар барып, ондо драматургтардыҥ лабораториязындагы Б. Колаевтиҥ ижиле јууктада таныштым. Оныҥ кийнинде  бистиҥ театрга кычырдым. Бистиҥ чӧрчӧктӧр аайынча наадайлардыҥ ойынын тургусса, балдарга солун болор деп сананадым.

Кычыраачыларга, кӧрӧӧчилерге мындый ууламјыла (наадайлардыҥ формады) иштеери база керектӱ деп баштанадым. Чӧрчӧкти  мынаҥ јараш, јарык этсеес, ол орус албатыныҥ «Колобок» деген чӧрчӧгиндий боло берердеҥ  айабас. Онойып, бир ууламјыны алып, ондый ойынды тургустыс. Режиссердыҥ бойыныҥ аҥылу кӧрӱми, сезими бу јайаандык ижинде деп айдар керек.

Оныҥ кийнинеҥ Баатр Колаевтиҥ јарлу бичиичи Чингиз Айтматовтыҥ «И дольше века длится день» деген романынаҥ алынган «Манкурт» деген ӱзӱги аайынча «Кабай» деп солун ижин кӧрӧӧчилер кӧргӧн болор.  Бис бу ишти Россия Федерацияныҥ нерелӱ артизи  Анна Балинаныҥ учурлу јажына тургустыс. Нениҥ учун дезе Анна Чекчеевна бойыныҥ ӧйинде Ч. Айтматовтыҥ «Материнское поле» деп ойын-кӧргӱзӱзинде ойногон ине.  Быјыл телекей Чингиз Айтматовтыҥ чыкканынаҥ  ала 90 јылдыгын темдектеген. Айдарда, бу ойын-кӧргӱзӱ эптӱ келижип барды.  «Кабайдыҥ» инсценировказын Б. Колаев бойы бичиген. Онойып, бис анчада ла ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге  телекей кеминде турган манкурттардыҥ курч сурактарын чыгардыс, кӧргӱстис.

Бу ӧдӱп јаткан јылда  режиссер Вячеслав Смирнов Антуан  ден Сент-Экзюпериниҥ «Кичӱ Бий» («Маленький Принц») деген ойын-кӧргӱзӱни тургусты. Бу пьеса алтай да, орус та тилдерле бар. Мында орус труппаныҥ балдары ойноп јат. Ол орус тилле. Јиит актерлорго сӱреен јарады.

«Маленький Принцтиҥ» кийнинеҥ  «Снежная королева» чӧрчӧк аайынча тургузылган  ойынды оогош кӧрӧӧчилер јаҥар айдыҥ 21-чи кӱнинде кӧргӧн. Режиссеры В. Смирнов.

Кыска ӧйдиҥ туркунына ойын-кӧргӱзӱни тургузып, јаан сценага чыгардыс. Оныҥ кийнинеҥ орус калыктыҥ «Лиса-лисонька» деп чӧрчӧги аайынча М. Чочкинаныҥ бичиген «Сӱмелӱ тӱлкӱни» В. Перчик тургузар. Ойын-кӧргӱзӱ алтай тилле ӧдӧр.

Быјыл Калмык алтайга јаан гастрольло јӱргенис. Алтайга дезе Калмыкияныҥ Б. Басанговтыҥ адыла адалган драма театры келип јӱргенин кычыраачылар билер. Эл театр  калмык кӧрӧӧчилерге «Восхождение на Хан-Алтай» (режиссер А. Борисов), «Туба» (режиссер Э. Иришева) деген ойын-кӧргӱзӱлерди ле јаан ойын-концертти  кӧргӱскен.  Калмык кӧрӧӧчилер ойын-кӧргӱзӱлеристи баалады.

Келер јылда гастрольный программа аайынча ижис улалар. Темдектезе, Удмуртиядаҥ Ижевсктеги академ-драмалык театры келер, бис олорго барарыс.  База Каракалпак театр биске келер кӱӱндӱ. Бу јанынаҥ сурак кандык ай киреде јарталар.  Каракалпактардыҥ тили бистийине сӱреен тӱҥей болуптыр.

Федерал программада јаш корболорго ло јииттерге учурлалган чокым ууламјылу пункттар бар. Оныҥ учун бис бу ууламјы аайынча јӱк ле балдарга А. Чеховтыҥ «Предложение», «Юбилей» деген кӧргӱзӱлерин тургузарыс.  Ойын-кӧргӱзӱлер  фонтанныҥ јанында ӧдӧр. Кӧрӧӧчилер «Маадай-Карада» чылап ок, фонтанды эбире отурар.

Оныҥ кийнинеҥ чалкан албатыныҥ «Танай» деген чӧрчӧгин Николай Паштаков тургузарга белетеп јат. Кычыраачылар бисте иштиҥ «кайнап» јатканын сезип ийген болор. Театрда сӱреен  кӧп кӧдӱриҥилер ӧдӧт. Репетицияларга зал једишпей јат. Је бис оны келиштирип-эптештирип, иштеп ле јадыс.

Бот, чыгарылган акча-манаттыҥ кезиги јайаандык ишке барат. Ол акчаныҥ јарымызыла јаан светодиодный экранды (8х5) алып јадыс.  Интерактивный ойын-кӧргӱзӱлерди тургузарга керектӱ (јарыдар прожектор, ӱнделтер эдимдер) не-немени јакыдып салдыс. Бир сӧслӧ, материально-технический јеткилдешке база јаан ајару эдилет. Акча-манат артыгынча  чыгарылып турарда, декорация да, костюмдар да чыҥдый, ӧҥжик болор. Актерлорго јӧмӧлтӧ-болуш иле.

Бу эки јылдыҥ туркунына госјакылтаны кӧнӱ ле тӧзӧмӧлдӱ бӱдӱрип јадыс.  Россияныҥ президенти В. Путин 2019 јыл Театрдыҥ јылы деп јарлаган.  Бис президент театрдыҥ ичкери ӧзӱмине ајару, болуш эткенин тӱӱкилик учурлу керек деп баалап, сӱӱнедис. Темдектезе, чокым ууламјыла ӧткӱретен ижистиҥ тоозында театрдыҥ бойыныҥ музейин ачары. Эл театрдыҥ ӧткӧн тӱӱкилик јолын  ороондо ло республикада ӧткӧн лӧ ӧдӱп јаткан јонјӱрӱмдик ле культуралык колбулар ажыра кӧргӱзери. Театрал ӧмӧликтиҥ јайаандык ижиниҥ ууламјыларын толо кӧргӱзери јаан учурлу. Башка-башка јылдарда иштеген режиссерлордыҥ талдама иштериле, онойдо ок тӱрк калыктар ортодо јарлу актерлорысла, олордыҥ иштериле таныштырарыс. Ортобыстаҥ ыраап калган актерлордыҥ ады-јолдорын кереестеп, ӧзӱп јаткан ӱйеге айдары бистиҥ агару  молјубыс ине. Темдектезе, Жанна Эдокова, Сергей Санашев, Антон Юданов, Теке Чекурашев, Валерий Киндиков ло оноҥ до ӧскӧлӧри республиканыҥ, театрдыҥ качан да ундылбас алтын кӧмзӧзи болуп артары бистеҥ камаанду деп сананадым.  Театрдыҥ јеткен једимдерин кереестеген кайралдарды, сыйларды ончозын  тургузарыс — текши албаты кӧрзин. Эл театрдыҥ бойыныҥ музейин ачары јанынаҥ јаан иш ӧдӧр.

Какай јылда биске Россияныҥ государственный академический кичӱ театрындагы М. С. Щепкинниҥ адыла адалган  бийик театрал училищени 13 јиит  актер божодоло келер. Јаан изӱ ай кирезинде олор биске ӱредӱде алганын бойлорыныҥ јайаандык ижинде кӧргӱзер. Олор «Евридика» (Жан Ануй), «Бумбараш» (В. Золотухин), «Власть тьмы» (Лев Толстой) деген ойын-кӧргӱзӱлерин  кӧргӱзер. Олор база «Ах, девочки, война» деп ойынды тургузып јат. Јиит актерлор онойдо ок джаз-ойынды тургузып кӧргӱзер.  Темдектезе, Евридиканы ойногон Анна Анофер студенттердиҥ кӧрӱ-маргаанында «Эҥ артык актриса» деп адалды. Јаш јайалталар келзе, бис олорды мында ла артып иштезин деп, бастыра јанынаҥ јӧмӧӧрис.

Кичӱ изӱ айда Москвадаҥ база ла биске Евгений Мироновтыҥ башкарып турган «Театр наций»  деген биригӱзи келери темдектелет. Мында, театрда, режиссерлордыҥ лабораториязы иштеер. Бир  режиссер Бийскте, эки-ӱч режиссер, критиктер ле сценаристтер бисте иштеер. Тургузылатан пьесаларды олор меге ажындыра ийзе, мен  кычырып, талдаарым. Актерлорды талдап алган пьесаларга ӱлештиредим. Байагы ӱч режиссер актерлордыҥ ижин кӧрӱп јат. Оноҥ режиссерго 3-5 кӱнниҥ туркунына ойын-кӧргӱзӱни тургузала, сценага чыгарар керек.

Солун ӱлекер биске јарады. Эл театрдыҥ  ады Москвада угулып јат, танылу. Федерал программаларла акча-манат келет. Биске јаҥыс ла иштеер керек. Темдектезе,  Калмыкия јаар гастрольго јол-јорыгысты Москва тӧлӧгӧн. Бу сӱреен јаан јӧмӧлтӧ-болуш.

Театрдыҥ јылы деп кычырула ӧдӧр Какай јылда база 4 ойын-кӧргӱзӱни тургузып, кӧрӧӧчилерге кӧргӱзерис. Бичиичи И. В. Шодоевтиҥ «Кызалаҥду  јылдар» деп романынаҥ алган ӱзӱкти тургузарыс.  Кино база башка ууламјы ине. Айдарда, ол бойыныҥ јолыла барзын. Бӱдӱн романды ойноорго  кӱчке келижер. Оныҥ учун бис кандый бир ӱзӱгин аларыс.

Репертуарный политиканы эптештире-келиштире ӧскӱрип јадыс. Бисте орус тилдӱ кӧрӧӧчилер барын ајаруда тудадыс. Оныҥ учун орус классика, ӧскӧ ороондордыҥ классиказы, алтай драматургия, балдарга, јашӧскӱримге учурлалган ойын-кӧргӱзӱлер деген ууламјыларды чокым апарып јадыс.

Биске театральный критиктерди, театрдыҥ ӧзӱми, аргалары јанынаҥ бичиир улусты ӱредип алар керек. Јаш, јиит,  аҥылу ӱредӱлӱ јайаан јайалталарды профессионал  узын, билгирин бийиктетсин деп, ӧскӧ калалар јаар ӱредӱ-курстарга ийедис.  Темдектезе, бистиҥ јиит јурукчы Алан Саймин Москвада Г. А. Товстоноговтыҥ адыла адалган Јаан драма театрда постановочный бӧлӱктиҥ јааныныҥ болушчызы болуп иштеп јат. Ӱренерге, билгирин бийиктедерге кӱӱнзеген јииттерге бисте – јаан ла ачык јол.

К. ПИЯНТИНОВА