Алтайдын Чолмоны

Јаҥы лауреат — алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ факультеди

15.01.2019

Алтай Республиканыҥ тӧс калазында чаган айдыҥ 12-чи кӱнинде атту-чуулу јерлежис, јурукчы, јондык ишчи ле бичиичи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 149-чы јылдыгына учурлай элбек керектер ӧтти. Олорды Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган «Оностогы кӱрее» деп јондык фонд, «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газеттиҥ редакциязы ла А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей тӧзӧп ӧткӱрдилер.

(Башталганы 1-кы бӱкте)

Оноҥ ары керектер А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейде ӧтти. Музейдиҥ директоры Римма Еркинова Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 1929 јылда јураган «Кадын» деп бир јуругыла таныштырды. Кемиле оогош бу јурук 1933 јылда Туулу Алтайда литературный јол-јорыкта јӱрген бичиичи Сергей Шаповаловтыҥ таҥынаҥ јуунтызында болгон. Тоолу јыл кайра оны бичиичиниҥ барказы Лев Овалов Эл музейге сыйлаган. Римма Михайловнаныҥ айтканыла, јурукчы Кадын сууныҥ јаражын, кеенин ле улузын кӧп јураган ла прозалык чӱмдемелдеринде бичиген. Бу јуруктаҥ чик јок јаан «Кадын» деп база бир јурук тургуза ӧйдӧ аукциондо тургузылган. Оныҥ авторы Чорос-Гуркин деп эксперттер чокым јартап салган, эмди оны музейге садып алар деген амаду туруп јат. Барнаулда Государственный художественный музейдеҥ улу јурукчыныҥ база бир прозалык бичимели табылган ла Эл музейдиҥ сайтында јарлалган эмтир.

Музейде онойдо ок РФ-тыҥ нерелӱ јурукчылары Владимир Чукуевтиҥ ле Валерий Тебековтыҥ јураары аайынча мастер-класстары ӧтти. Этнография бӧлӱкте Г. И. Чорос-Гуркинниҥ сыйыныҥ лауреады, РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Болот Байрышев артисттер Айдар Унатовло, Вадим Деевле кожо национальный ойноткыларла ойноп, јуулгандарды олорло таныштырып, јилбилӱ мастер-класс ӧткӱрди. Ойноткыларла ойноор кӱӱндӱлер кӧп лӧ болды. Кееркедим кийистиҥ узы Айдана Тадыкина кийисте јуруктар салары јанынаҥ мастер-класс ӧткӱрди. Эпшилер кийисте орнаменттер јурап-салган болзо, ол бойы Гуркинниҥ 1912 јылда јураган этнографиялык јуругын салды. Јурукта каҥзалу карган эр кижи јуралган. Мында кӧбизинде эпшилер јуулыжып, соныркап ӱрендилер. Ус эпши Чорос-Гуркинниҥ јарлу јуруктарын кийиске јураган алты ижиниҥ кӧрӱзин база тургусканы солун болды.

Музейдиҥ ар-бӱткен бӧлӱгинде ӱренчиктер кӧп јуулыжып, сууда јураарыныҥ јажыттарыла танышты. «Гуркинниҥ чечектери» деп адалган мастер-классты музейдиҥ специализи Сынару Казакова ӧткӱрди. Аҥылу будуктарла аҥылу сууда јуруктар јурайла, чаазынга, тереге эмезе бӧскӧ шиҥдирип, кургадар керек эмтир. Кургаган кийнинде јаркынду ӧҥдӱ јуруктар кӧсти сӱӱндирет. Мында анчада ла каладагы 7-чи таҥмалу школдыҥ болчомдоры сӱреен чырмайып, кӱјӱренип иштендилер. Олордыҥ кӧбизи мындый мастер-класста экинчи де катап туружып тургандар. Ол тоодо 4-чи класстыҥ ӱренчиктери Айланай Петпенекова ла Эр-Санаа Коварлин экидеҥ јуруктар јурап салдылар.

Музейдиҥ конференц-залында «Мениҥ кару, байлу Алтайым…» деген кычырыштар база ӧтти. Г. И. Чорос-Гуркинниҥ прозалык чӱмдемелдерин алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ факультединиҥ студенттери, магистранттары ла ӱренчиктер кычырдылар. Јурукчыныҥ Алтайдыҥ ар-бӱткенин: агаштарын, сууларын, улу тууларын ла аҥ-куштарын акту кӱӱнинеҥ алкагандый ару, чечен тилле бичигенин олор тереҥ сезимдӱ кычырдылар. 1907 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 23-чи кӱнинде Томск калада баштапкы кӧрӱзи ӧдӧр тушта јурукчыныҥ «Алтай» (Алтайдыҥ ӧскӧ талада ый-сыгыды) деген очерки «Сибирская газетада» база јарлалган. Оны студенттер Кергилова Байана, Орсулова Алтынсай, Бедушева Алина, Каланова Олеся ӧкпӧӧрип кычырдылар. Онойдо ок Григорий Ивановичтиҥ Кадын ла Алтай деген тематикалу кӧп тоолу јуруктарына учурлалган прозалык чӱмдемелдерин Мандаева Карина, Тырысов Вячеслав, Янкинов Айас кычырды. 1912 јылда «Жизнь Алтая» газетте кепке базылган «Праздник реки Катуни» деп очеркинеҥ ӱзӱкти Анышева Лариса, Санаа Алена, Модорова Айтана, Катанбекова Бурма јакшы кычырды. Бу очеркти 1-кы курстыҥ магистранттары алтай ла кыргыс тилдерге кӧчӱрген эмтир. Олорды Тӧлӧсов Эрелдей ле Канатбекова Бурма кычырдылар. Григорий Ивановичтиҥ оогош кызына бичиген самаразынаҥ ӱзӱкти акту кӱӱнинеҥ Белеева Айсура кычырды.

Бу керек-јарактардыҥ кийнинде, туй ла ӱч саатта музейдиҥ алтай айыл турган атриумында Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреадын јарлаар ла кайралдаар кӧдӱриҥи ӧтти. Кӧдӱриҥини Эл театрдыҥ јайалталу артисттери Айдар Унатов, Вадим Деев ле Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ башка-башка јылдарда лауреаттары болгон Болот Байрышев, Эмил Теркишев ойыныла ачтылар. Јуулган улусты Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ «Оностогы кӱрее» фондыныҥ јааны Аржан Иташев уткыды. Ол улу јерлештиҥ чыккан кӱниле уткып, фондтыҥ, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ амадузы јылдыҥ ла тергеебистиҥ культуразыныҥ, билиминиҥ, спортыныҥ ла ӧскӧ дӧ бӧлӱктериниҥ ӧзӱмине јаан јӧмӧлтӧ-ӱлӱзин јетирген јайалталу улусты илелеп, тоомјылу сыйла кайралдаары деп темдектеди. Онойдо ок Г. И. Чорос-Гуркин керегинде сочинениелердиҥ, эсселердиҥ соцсетьтерде јарлалган конкурсыныҥ јеҥӱчилдериниҥ аттары адалды. Алтай тилле конкурстыҥ јеҥӱчилдери: Аларушкин Эрчим – 1-кы јер, Ередеева Марина – 2-чи јер, Жданова Ася – 3-чи јер. Орус тилле конкурстыҥ јеҥӱчилдери: Беленирова Арина – 1-кы јер, Яманова Лариса – 2-чи јер, Гришина Марина – 3-чи јер.

Оноҥ ары 2011 јылда јаан тоомјылу јондык сыйдыҥ лауреады «Ай-Тана» мастерскойдыҥ (башкараачызы Тана Бабрашева) кеп-кийимдерин коо ло кӧрӱмјилӱ кыстар кӧргӱстилер. Кеп-кийимдердиҥ дизайнери ус эпши Анжелика Боконокова.

Ӱч јыл кайра «Оностогы кӱреениҥ» кӱндӱлӱ турчызы» деген ат адаары јарадылган. 2018 јылда бу кӱндӱлӱ атла јайалталу журналист, јондык ишчи, Чорос-Гуркинди политикалык ишчи деп ачкан кижи Владимир Кыдыев, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, јаан јайалталу бичиичи, поэт, кӧчӱреечи Паслей Самык адаттылар. Василий Тордоевич су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ улам кӧдӱриҥиде турушпаган. Владимир Эмильевичтиҥ кере бичигин ле алтын медалин В. К. Кыдыевтиҥ эш-нӧкӧри Светлана Кыдыевага Болот Байрышев табыштырды. Ларуеат артист бойыныҥ ӧйинде Владимир Эмильевичти билип, оныла куучындажып јӱргениле оморкоп, оныҥ учун бойын ырысту кижи деп чотоп турганын айтты. РФ-тыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, јарлу журналист, јондык ишчи Светлана Карамаевна Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйын берер деген шӱӱлтени айткандардыҥ ла ичкери јылдыргандардыҥ тоозында Владимир Кыдыев, Александр Манзыров ло Геннадий Тайборин болгонын эзетти. Оноҥ бу шӱӱлтени АР-дыҥ Аргачыларыныҥ биригӱзи јӧмӧгӧн лӧ акча-манатла јеткилдеген. Башка-башка јылдарда бу сыйдыҥ кеми башка-башка болгон, је кандый да уур-кӱч јылдарда сыйды берери улалган. Оны јӧмӧп, ӱзӱктелтпей улалткандардыҥ тоозында Юрий Васильевич Антарадоновтыҥ адын адаар керек.

2018 јылда јуруктардыҥ балдар ортодо «Мениҥ тӧрӧл Алтайым» деген конкурсы ӧткӧн, быјыл ол улалар. Онойдо ок Г. И. Чорос-Гуркинниҥ 2018 јылдыҥ стипендиязы Кан-Оозы аймактыҥ «Эрјине» деп хореографиялык ӧмӧлигине (башкараачызы А. Б. Молчоева) берилди. Стипендияныҥ сертификадын ла сыйларды былтыргы лауреат Андрей Ялбаков ло «Оностогы кӱреениҥ» тӧзӧӧчизи Татьяна Туденева табыштырдылар. Татьяна Николаевна «Эрјине» ӧмӧлик тергее де, ороон до ичинде, телекей де кеминде алтай культураны элбеде јарлап кӧргӱзип турганы учун башкараачызына, балдарга јаан быйанын айтты. Бу ӧмӧлик кычыраачылардыҥ ӱн бергениле баштапкы јерге чыкпаган да болзо, оныҥ јаан једимдерин ајаруга алып, мындый кайрал ла сыйлар табыштырар јӧп чыгарганыс деди. Балдардыҥ јарлу ӧмӧлигин онойдо ок Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ культура бӧлӱгиниҥ јааны Александра Кокушева уткыды.

Аржан Валерьевич Иташев 2018 јылдыҥ јондык сыйыныҥ лауреадыныҥ адын јарлады: ГАГУ-ныҥ Алтаистиканыҥ ла тӱркологияныҥ факультеди, башкараачызы филология билимдердиҥ кандидады Сурна Сарбашева. Факультет лауреатка тӧрт кандидаттыҥ ортодо «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кычыраачыларыныҥ талдаштарыла јеҥип чыкты. Факультет алтай тилге ле литературага ӱредериле коштой кыдат, английский тилдерге ӱредет, ондо ороонныҥ 10 тергеезинеҥ ле ӧскӧ ороондордоҥ студенттер ле магистранттар ӱренет, 14 вузла, 15 ороонло колбулар тудат, јаан билим шиҥжӱлер ӧткӱрет ле билим иштерин кепке базат. Былтырдаҥ бери албаты устарыныҥ эдимдерине ӱредер семинарлар ӧткӱрилет. Аржан Иташев Сурна Борисовнаныҥ тӧжине Чорос-Гуркинниҥ Туулык Думада тузаланган таҥмазыла эдилген алтын темдекти тагып, лауреаттыҥ кере бичигин, акча-сыйды табыштырды.

Уткуулду сӧстӧрин онойдо ок АР-дыҥ национальный политика ла јондык биригӱлер аайынча комитединиҥ јааны Людмила Варванец, депутаттар АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары ла экология аайынча комитединиҥ јааны Василий Манышев, Николай Малчинов, конкурсты тӧзӧп ӧткӱреечилердиҥ бирӱзи «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ баш редакторы Айсулу Кыйгасова, ГАГУ-ныҥ ректоры Валерий Бабин, АР-дыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ председатели Борис Алушкин ле ӧскӧлӧри де айттылар.

Уткуулдар ортодо Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ башка-башка јылдардагы лауреаттары ла ӧскӧ дӧ јайалталар ойын-концерт кӧргӱстилер. Ол тоодо «Новая Азия» ӧмӧлик, «Эрјине» хореографиялык ӧмӧлик, Жанетта Тонова, Эмиль Теркишев, Болот Байрышев, Аржан Товаров. Арт-учында ончолоры «Эҥир јылдыс» кожоҥды коолоттылар.

Н. Бельчекова

Е. Бутушевтиҥ фотојуругы