Алтайдын Чолмоны

Тӧрӧл тилдиҥ јыргалыныҥ јеҥӱчилдери

15.01.2019

Татарстан Республиканыҥ тӧс калазы Казаньдагы федерал университетте  ӱренчиктердиҥ ле студенттердиҥ Калыктар ортодогы фестивали ӧдӱп калды. Фестиваль ӱч бӧлӱкле ӧткӧн. Баштапкы бӧлӱктиҥ конкурстары тергеелерде ӧткӧн лӧ јеҥӱчилдери фестивальда ӧткӧн экинчи ле ӱчинчи бӧлӱктерде турушкандар.

Алтай Республиканыҥ билим ле ӱредӱ аайынча министерствозы баштапкы бӧлӱктиҥ конкурсын кӱчӱрген айда ӧткӱрген. Конкурс тӧрӧл литератураны тереҥжиде кӧрӧрине учурлалган. Конкурстыҥ баштапкы бӧлӱгинде окылу сайтта угузу эделе, орус тилле  сочинение бичиир керек болгон. Бистиҥ республиканыҥ калазынаҥ ла аймактарынаҥ 18 ӱренчик турушкан. Сочинениени бичииринде эҥ ле бийик турултазыла 7 ӱренчик аҥыланган: Денис Асканаков, Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школында 10-чы класстыҥ ӱренчиги; Айлана Егузекова, республикан классикалык лицейде 10-чы класстыҥ ӱренчиги; Сынару Содоева, Сугаштыҥ орто ӱредӱлӱ школында 11-чи класстыҥ ӱренчиги;  Эмилия Туткушева, Сугаштыҥ орто ӱредӱлӱ школында 10-чы класстыҥ ӱренчиги; Арчынай Чучина, республикан гимназияда 11-чи класстыҥ  ӱренчиги; Анастасия Горохова, республикан гимназияда 10-чы класстыҥ  ӱренчиги; Солоҥы Тумпукова, Кырлыктыҥ орто ӱредӱлӱ школында 10-чы класстыҥ ӱренчиги.

Јаҥар айдыҥ 9-12 кӱндеринде Казаньдагы университетте конкурстыҥ  2-чи ле 3-чи бӧлӱктери болгон.  Мен Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ алтай тилдиҥ ӱредӱчизи Наталья Николаевна Санинала кожо 6 бала ээчидип, конкурска апарып jӱрдис. Кырлыктыҥ школыныҥ ӱренчиги оорыганынаҥ улам барып болбогон. Ӱч кӱнниҥ туркунына Казань деген калага айылдап, татар албатыныҥ алама-шикирин амзап, тӧрӧл тилин ле албатызын канайда  кӧдӱрип турганын кӧрӱп, кайкап jӱрдис. Каланыҥ ичиле  экскурсияга јӱрӱп, музей, театр, Кремль кӧрдис. Кайда ла барзаҥ, эл-јон тӧрӧл тилиле куучындажат, ӧскӧ тил укпазыҥ.

Казаньныҥ университеди jаан, jарык, кабинеттери эмдиги ӧйдиҥ некелтезиле   эдилген, бастыразы татар тилле куучындажат.  Ончо предметтерди татар тилле ӱренип турган гимназияга барып јӱрдис. Эки-jарым частыҥ туркунына татар тилле спектакль кӧрдис. Максим Горькийдиҥ ле кожоҥчы Шаляпинниҥ музейлерине јӱрдис.  Бир эрмекле айтса, тӧрӧл тилин чеберлеп, баалап, келер ӱйеге  энчилеп, албатызын, тилин  jылыйтпаска тыҥ чырмайган республикалардыҥ бирӱзи эмтир.

Фестивальдыҥ турулталары керегинде айдалы. 15 республикадаҥ бастыра 140 кире ӱренчик ле студент турушкан: башкирлер, саха-якуттар, мордвалар, чуваштар, хакастар, буряттар, комилер, кабардиндер, балкарлар, казахтар, узбектер, кыргыстар. Ончозы бойыныҥ кеп-кийимин кийип алган — кӧрӧргӧ jаражы да коркыш.  Бу кыймырап jаткан айылчыларды эптӱ,  jылу  конор jерге апарып,  ӱч кӱнниҥ туркунына ток-тойу азырагандар. Ары-бери самолетло jорыктаганын, jатканын ла ажанганын  фестивальдыҥ тӧзӧӧчилери тӧлӧгӧн.

Jедип барган кӱнниҥ эртезинде балдар тӧрӧл тилдеҥ орус тилге берген тексттерди кӧчӱрген.  Эртезинде тӧрӧл тилле ӱренип алган ӱлгерлерин ӱренчиктер бойыныҥ тилиле, оноҥ орус тилге кӧчӱргенин эске  куучындаган. Ӱредӱчилерди ӱчинчи   бӧлӱкке балдарыныҥ айтканын уксын деп кийдиргендер.  Ӱренчиктер  кӧп сабазы тӧрӧл тили, албатызы, јуртаган алтайы керегинде  кӧдӱриҥилӱ ӱлгерлер кычырды. Бистиҥ балдардаҥ Сугаштыҥ школынаҥ Сынару Содоева ла Эмилия Туткушева  Алтайы керегинде jакшы куучындагандар.  Олор тӧп, санаалу, jакшы балдар эмтир. Улаганныҥ школынаҥ Денис Асканаков  топшуурла ойноп, jараш кожоҥыла, кайыла улусты кайкатты. Лицейдиҥ ӱренчиги Айлана Егузекова  Бронтой Бедюровтыҥ Антуан де Сент-Экзюпериниҥ «Маленький принц» деп чӱмдемелин алтай тилге кӧчӱргенинеҥ ӱзӱкти ле оны орустап кычырганын камыстыҥ башкараачызы jарадып мактады.

Турултаныҥ эҥири кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧтти. Кӧп балдардыҥ ортозында бистиҥ алты ӱренчиктиҥ тӧртӱзи бийик бааладып кайралдатты. Арчынай Чучина – 3-чи степеньдӱ лауреат; Денис Асканаков, Айлана Егузекова ла Анастасия Горохова  призерлор.

Бу эҥирде Д. Асканаков башкир ле бурят уулчактарла кожо аҥылу сый алып, топшуурла кожоҥдоп ло кайлап,  ончо улусты сӱӱндирди. Айылчыларга университеттиҥ ректоры ла факультеттиҥ деканы уткуул сӧс айтканы ончобыска jарады. Наталья Николаевна ла мен деканныҥ айткан сӧстӧрин кайкап ла оморкоп уктыбыс: «Бистиҥ республикага эки тилдӱ, анчада ла бойыныҥ тилин jакшы билер специалисттер керек. Тӧрӧл тилин билбес кижи – ол толо эмес кижи. Тилин билбес кижи кичинек Тӧрӧлин  саткандый болуп јат, ондый кижи јаан да Тӧрӧлин садардаҥ айабас».

«Канга шылтай ичеге» деген бирӱзи, jиит билелерге ле ада-энелерге айдып ийер кӱӱнис бар. Ӧбӧкӧлӧрис «Бала jашта  —  аш кылгада»  деп  тегин айтпаган.  Тӧрӧл алтай тилеерди ундыбагар.  Јӱрӱм, тил  биленеҥ башталып jат. Биледе бала алтай тилин билбезе, кийнинде ӱредип аларым дегени – ол  тӧгӱн санаа.  Республикабыс, јӱрӱмис јаранар, ӧскӧ ӧйлӧрлӧ ӧскӧ некелтелер келер.  Албатыны, јеристи тӧрӧл тилин jакшы билер jиит ӱйе кӧдӱрер!

Учында балдарга солун фестивальда туружарында јӧмӧлтӧ эткендерге јаан быйаныс айдадыс.  Озо ло баштап билимниҥ ле ӱредӱниҥ министерствозына ла бисти башкарып турган  Екатерина Дмитриевна Чандыевага jаан быйанысты айдып турус. Мындый jакшы јол-jорыкка барганыс  ончобыска тузалу ла ӱредӱлӱ. Наjылык ла ӧмӧлик болуп, кӧп албатыныҥ ортозында jӱрӱп, бойыныҥ культуразыла, тилиле, литературазыла таныштырганы ӱренчиктерди  сӱреен кӧпкӧ ӱредип, байыдып јат.

Ю. БАГРАШЕВА,

алтай тилдиҥ ӱредӱчизи