Алтайдын Чолмоны

Амадулар ажыра бӱтсин

22.01.2019

Бу кӱндерде АР-дыҥ культура аайынча министерствозы ла калыктыҥ оос чӱмдемелиниҥ тӧс јери «Кайчылар ла кай чӧрчӧк айдар чӧрчӧкчилер» («Сказители-кайчы и исполнители героических сказаний») деп адалган бичикти кепке базып чыгарган. Солун бичикти В. Ойношев ле С. Урбанова белетеп тургускандар. Бӱгӱнги бистиҥ куучын-эрмегис Василий ОЙНОШЕВЛЕ ӧдӧт.

— Василий Петрович, мен Слерле озо баштап јаҥы чыккан бичик керегинде куучындажар кӱӱним бар. Бичикте не керегинде айдылат? Мениҥ билеримле болзо, ӧткӧн јылда Слер база ӱч бичик чыгарганыгар.

—Эйе, ӧткӧн јылда база 3 бичикти белетеп чыгарганыс. Бӱгӱнги чыкканы бичик-каталог деп адалат. Ондо бисте бар ончо кайчылардыҥ ады-јолдоры, олордыҥ айткан кай чӧрчӧктӧри ле качан, кайда кепке базылганы керегинде јетирӱлер јарлалат. Бу каталогко јӱстеҥ ажыра кайчылардыҥ ады-јолдоры кирген.

—Ондый кӧп пӧ?

—Туку ла 19-чы чактаҥ ала јуртаган кайчылар керегинде јетирӱлерди кыракы јууганыс. Јаҥы баштап јаткан кайчылардыҥ ады-јолы бого кирбеген, адалбаган.

База чыккан бичиктерди алар болзо, олор «Искусство войлока», «Календарные праздники и обряды», «Традиционный этикет у алтайцев» деп адалат.

—Талдама турбай. Тӱни-тӱжи иш болгон ло болбой… Слер јаҥы иште јайдыҥ бажынаҥ ла ала иштеп баштаган эмезигер бе?

—Иш кӧп. Мен алында да ижимде бичиктер чыгарып туратам. Је ондо бичик чыгарзын деп, кем де акча бербей турган болгон. Иштеп алган акчала бис јирмеге јуук бичиктер чыгарганыс. Бичиктердиҥ ууламјызы солынган. Алдында кереес-памятниктер керегинде бичиген болзоос, эмди чӱм-јаҥдарга, јайаандык эдимдерди белетеериниҥ эп-сӱмелерине, эп-аргаларына ајару эдедис. Мында бир ле једикпес бар деп айдарга јараар — чыгарып турган бичиктеристиҥ тиражы сӱреен ас. Темдектезе, кийисти базары керегинде бичигис јӱк ле 150 экземпляр, калганчы бичигис — 200 ле. Јурттарга бирдеҥ де ӱлезе, јетпеске јат.

—Акча-манаттаҥ камаанду ба?

—Ондый неме база бар. Је јаҥыс ла акчадаҥ эмес, је онойдо ок јаандардыҥ кӱӱн-санаазынаҥ база камаанду ине. Акча ас, јок деп айдары ол белен шылтак…

—Слер былтыргы јайга јетире АКИН-ниҥ (Алтай Республикада кеендик-тӱӱки энчиниҥ агентствозы) јааны болуп иштегенер. Эмди бу учреждениени јаап салгандар. АКИН-ниҥ ижин кем эдер, бӱдӱрер?

—Бу суракка каруу берердеҥ озо, АКИН кандый иш ӧткӱргени керегинде кыскарта да болзо айдып ийер керек деп сананадым. Кереестерди корыыры аайынча јасактар, башкаруныҥ јӧп-јарактарын белетеер иште эрчимдӱ турушканыс. Бир канча јасактарды Арасей ичинде эҥ ле озо бис белетеп јазаганыс. Коштой Тува, Хакас јерлер бистеҥ јаантайын тем алатан. Биске бу иште јаан јӧмӧлтӧни Александр Сазонович Суразаков, Тамара Михайловна Садалова јетирген.  Республикада бар кереестердиҥ тооломын канча јылга улай тургусканыс.  Бастыра 3000-наҥ ажыра. Беш аймактыҥ кереестериниҥ јуунты бичиктерин чыгарганыс. База  ӱч аймактыҥ кереестери керегинде бичиктер  беленге јуук болгон. Бис јаҥыс ла археологиялык ла архитектураныҥ кереестерин эмес, је анайда ок Алтайда бар байлу јерлердиҥ тооломын база јазаганыс. Байлу ӱч јӱстеҥ артык јерди темдектеп алганыс. Кезик байлу јерлерде ээжилер бичиген щиттер јазаттырып тургусканыс. Кӧп боочыларда, аржан-тоҥмок суулардыҥ јанында сӱрее-чӧп чачатан јазалдар, щиттер турганы шак ол ижистиҥ шылтузы. Јолдордо јерлердиҥ аттарын эки тилле бичиир ишти «јылдырганыс».

—Эки  тилле деп айдарыгарда, бу Турачак јаар браатса, јерлердиҥ аттары саҥ башка. Темдектезе, Левинка –Ээлӱ-Бел…

—Онызы экинчи сурак. Чойдыҥ ла Турачактыҥ јерлериниҥ аттарын аайлаары тегиндӱ неме эмес. Јерлердиҥ, суулардыҥ азыйгы аттарын јартаар иште тил ширтеечилер эрчимдӱ туружар керек. Јерлердиҥ аттарын солыыры оноҥ до кӱч сурак. Туку Москва ажыра ӧткӱрер керек.

—Јаан учурлу ӧскӧ дӧ иштер болгонын билер эдис…

—Јаан иштердеҥ мен Онос јуртта Г. И. Чорос-Гуркинниҥ туразын орныктырып јазаганысты темдектеер эдим. Республикада бир канча кереестерди тургусканыс. Оҥдой аймакта тӱӱки-кеендиктиҥ «Алтай — тӱрктердиҥ алтын кабайы» деген заповеднигин тӧзӧгӧнис, кӧп кереестерде јазалду иш ӧткӱргенис, ол тоодо Л. В. Кокышевтиҥ, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ кереестеринде, Майма аймакта «Алтай — Евразияныҥ тӧс јери» деген кереесте, калада В. И. Чаптыновтыҥ кереезинде. Ӱрелип-чачылып јаткан корумдарды казарга база келишкен. Темдектезе, ӱстиле јол барар болзо, бульдозер оны тӱрткелекте, тӱрген-тӱкей казар керек болгон учуралдарда керектӱ ишти ӧткӱрерге келишкен. Мен, темдектезе, ондо казылган сӧӧктӧрди кобыныҥ бажында кижи, уй-мал баспас јерлерге кӧмдӱрип койотом. Јасакла онойып эдерге јарабас та болзо, музейлердиҥ подвалдарында јатканча, ару јерде јаткай деген санаа-шӱӱлтеле башкарынып турбай.

Кӧп немени иштеп алган акчабысла эткенис. Бюджет биске качан да акча бербейтен. Темдектезе, иштеп алган акчала башјыл Оҥдой аймакта бийиги 4 метрге једер темир ӱзеҥини эттиргенис. Улаганда Кату-Јарыкта кереести билемниҥ акчазыла алып чыктым. Онойдо ок кӧп бичиктер чыгарганыс. Текши тооло, јирмедеҥ ажыра башка-башка бичиктер, журналдар чыгарылган.

Эмди бу ишти улалтар учреждение јок. Онызы сӱреен карамду. Ол кӧскӧ кӧрӱнбес, кулакка угулбас иштер кайда эди. Темдектезе, бу эл театрдыҥ јанындагы шоркырап аккан тоҥмок суу бистиҥ шӱӱлтеле јазалган. Алтай тилле бичилген баннерлер кайда эди. Бистиҥ эткен чаазындардыҥ шылтузында бир канча јерлерди кемге де бербегендер. Бир ле темдек: Куйум сууныҥ оозында јалаҥды калыҥ акчалу улус канча ла катап аларга сананган, је ондо кереес бар дейле, сӱреен јараш ол јерди корып, артырып алганыс. Улус мени мактанып туру деп сананбазын. Мынаҥ ары не болотонына санааркап турган учун айдынадым.

—Куучыныстыҥ бажына бурылып, ойто бичиктериске једели. Бу јылда слердеҥ база бичиктер сакыырыс па?

—Эйе, сакыгар. Быјыл 3-4 бичикти белетеп чыгарар амаду бар. Оны чыгарарга акча берилетен болзо, сӱреен јакшы болор эди. Иженедим.

—Бис база иженип јадыс. Слер мениҥ сурагыма онойдо ло каруу бербедигер: АКИН-ниҥ ӧткӱрген ижин мынаҥ ары кем улалтар?

—Јадын-јӱрӱм јаранза, бистиҥ республикада тӱӱки-кереестер корыыр, чеберлеер иш база тыҥыыр, јолын алынар деп сананадым.

Алтай Республикада кереестерди шиҥжӱге  тудатан инспекция иштеп јат, јааны Сергей Николаевич Очурдяпов. Эл-јон бу инспекцияга бойыныҥ сурактарыла кажы ла ӧйдӧ баштанар аргалу. Кайда-кайда кереестер јанынаҥ јасак бузулган учуралдар болзо, бу инспекция оны шиҥжӱге алар учурлу.

—Эрмек-куучынар учун Слерге јаан быйан. Јаҥы иштеп јаткан јерерде кӧп једимдер болзын. Амадулар ажыра бӱтсин.

К. ПИЯНТИНОВА куучындашкан