Алтайдын Чолмоны

Бӧрӱлерге аҥдаары улалат

22.01.2019

Аҥ-кушты корыыры, тузаланары ла орныктырары аайынча республикан комитет бойыныҥ ижин тергеениҥ јаҥ корулаар органдарыла јуук колбуда ӧткӱрет. Ол браконьерлердиҥ каршулу керектерин токтодорго, ичбойындагы керектер аайынча министерствоныҥ, јеткер болдыртпазын јеткилдеер башкартуныҥ, национальный гвардияныҥ черӱзиниҥ бӧлӱгиниҥ ле ӧскӧ дӧ ведомстволордыҥ ишчилериле кожо рейдтер ӧткӱрет. Комитеттиҥ ижин Айдар Петрович Ойношев башкарат.

2018 јылда ӧрӧги адалган комитеттиҥ ишчилери 490 рейд ӧткӱргендер. Рейдтиҥ ӧйинде аҥдаарыныҥ некелтелерин бускан 221 учурал илезине чыгарылган. Тындуларды корыырыныҥ ээжилери Россияныҥ ар-бӱткенди корыыр министерствозыныҥ 2010 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ он биринчи кӱнинде чыгарган јакарузында чокым айдылып калганы керегинде республиканыҥ аҥчылары јакшы билер. Айдарда, јасактыҥ некелтелерин бастыра јанынаҥ толо бӱдӱрерин јеткилдеер керек. Аҥдаарыныҥ ээжилерин бускан браконьерлерге рейд ӧйинде јӱс бежен муҥ салковойго штраф салылган ла 245,4 муҥ салковой акчага турар иск эдилген. Бу акча государствоныҥ казназына ойто толо кеминде јандырылган.

Рейд ӧйинде анайда ок айуныҥ ӱч балазын јарабас јерде јараду јогынаҥ тудуп  турганы јарталган. Олор јайымдалып, ойто ар-бӱткенге божодылган. Комитеттиҥ ишчилери  браконьерлер айуга, јети эликке, ӱч сугушка, тийиҥге ле сымдага ээжилерди бузуп аҥдаганын илезине чыгаргандар. 20 тузак, 52 чакпы ла 57 мылтык айрылган. Браконьерлер јирме мылтыкты Алтай Республиканыҥ ичбойындагы керектер аайынча министерствозыныҥ јӧби јогынаҥ тузалангандары јарталган. Аҥ-кушка јасактарды бузуп аҥдаган керектерге уголовный керектер ачары јанынаҥ иштер база ӧткӧн. Бу учуралдарда браконьерлер Россия Федерацияныҥ Уголовный кодексиниҥ 258-чи статьязыныҥ 1-кы бӧлӱгин бузуп, айуга аҥдагандар, тӧрт эликти аткандар, јерлик јуҥмалардыҥ ӱч бажын кӧлӱкке салып, тартып апаргандар. Он бир табыргыныҥ кини табылган. Јети керек ичбойындагы керектер аайынча республикан министерствого кӧрӧрине табыштырылган. Айдылган бу бастыра керектер аайынча уголовный керектер ачылган. Тургуза ӧйдӧ олордыҥ шылтактары јарталат.

2018 јылда анайда ок Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ Кызыл бичиктерине кирген манул деп тындуныҥ тоозын алары аайынча рейдтер ӧткӱрилген. 2017 јылдыҥ јаҥар айында дезе тергеениҥ јаҥы Кызыл бичигин чыгарары аайынча јӧп јарадылган. Ӱчинчи катап кепке базылган бичикке база он тынду кийдирилген. Ол тоодо табыргы, јаан ак цапля, кумай, кобчик, хрустан, орто кроншнеп, эки ӧҥдӱ кожан ла Певцовтыҥ жабазы деген солун тындулар. Ол ло ӧйдӧ Кызыл бичиктеҥ Матвеевтиҥ перламутровказы, жаба, горбоносный турпан, јаан сорокопут, князек, кайаныҥ овсянказы, жемчужный вьюрок, розовый скворец ле тушканчик-прыгун деген тындуларды алып салары јанынаҥ јӧп јарадылган.

Ӧткӧн јылда республиканыҥ аҥчыларыныҥ колына 610 билет табыштырылган. Горно-Алтайскта ла Майма аймакта 319, Кан-Оозы ла Кош-Агаш аймактарда 63-теҥ, Кӧксуу-Оозы аймакта 66, Оҥдой аймакта 45, Чамал аймакта 11, Турачак аймакта 34, Чой аймакта 21, Улаган аймакта 34 лӧ Шабалин аймакта 44 аҥчы јадат ла иштейт. Бӱгӱнги кӱнде Алтай Республикада аҥчылардыҥ бастыра текши тоозы — 14580 кижи.

Тургуза ӧйдӧ аҥ-кушты корыыры ла орныктырары аайынча республикан комитеттиҥ ишчилери мал-ашка табарып турган бӧрӱлерле тартыжары јанынаҥ јаан иш ӧткӱрет. Бу суракты Алтай Республиканыҥ башчызы бойыныҥ туура салбас ајарузында база тудат. 2018 јылда бӧрӱлерге аҥдаган улусты јилбиркедерге, комитетке 1,8 миллион салковой акча чыгарылган. Аткан бир бӧрӱ учун (эркектери ле тижилери ајаруга алынбайт) аҥчыларга сыйга ӱч муҥ салковой берилет. Тергеениҥ башчызы Александр Бердников бӧрӱлерле тартыжар курч суракты ајаруга алып, ӧткӧн јылда республикан бюджеттеҥ ӱзеери база 1,8 миллион салковой акча чыгарарын јеткилдеген. Чыгарылган акча-манат бӧрӱлерле тартыжары јанынаҥ ӧткӧн чокым керектерге тузаланылган деп айдар керек.

Комитетте 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала сыгын айдыҥ 14-чи кӱнине јетире бӧрӱлердиҥ тоозын алары јанынаҥ аҥылу јакару чыккан. 2018 јылдыҥ сыгын айыныҥ 15-чи кӱнинеҥ  ала 2019 јылдыҥ кочкор айыныҥ 28-чи кӱнине јетире  республикада бӧрӱге аҥдаарын јараткан јӧп чыккан ла аҥчылардыҥ колына тындулардыҥ бу бӱдӱмине аҥдаар 482 јараду бичик табыштырылган. Мындый јарадулу бичиктер элдеҥ озо бӧрӱлерге аҥдап турган аҥчыларга ла малда турган улуска берилген. Республиканыҥ аҥчылары 2018 јылда 602 бӧрӱ (ол тоодо 160 кӱчӱк) ӧлтӱргендер. Эҥ кӧп бӧрӱлер Кӧксуу-Оозы аймакта кырылган. Мында аҥчылар 143 бӧрӱни јоголткондор. Оҥдой аймакта 133, Кош-Агаш аймакта 124 тынду кырылган.

Бу ууламјыда Кӧксуу-Оозы аймакта иштеп турган «Сапсан» ООО-ныҥ ижин темдектеер керек. Ол эркек ле тижи бӧрӱлерди јоголтконы учун бойлорыныҥ аҥчыларына ӱзеери бир муҥ ла бӱдӱн-јарым муҥ салковойдоҥ тӧлӧп јат. Бӧрӱниҥ кӱчӱктерин табып, јок эткени учун дезе аҥчылар ӱзеери база беш јӱс салковойдоҥ алгандар. Чаган айдыҥ учында бӧрӱлерге аҥдаган аҥчылар ортодо ӧткӧн республикан мӧрӧйдиҥ турулталары кӧрӱлер ле эҥ артык аҥчылар ла бригадалар кӧдӱриҥилӱ айалгада аҥылу сыйларла кайралдадар.

Гриппти таркадып турган куштарла тартыжу база карамы јогынаҥ ӧдӧт. Ӧскӧ јерлердеҥ учуп келген куштарды ајаруга алып, мониторинг ӧткӱрер амадула комитетте аҥылу группа тӧзӧлгӧн. Бу группаныҥ ишчилери 156 јерлик кушты адып, олорды мониторинг ӧткӱреечилерге табыштырган. Шиҥжӱлӱ иштердиҥ турулталарыла бу куштарда грипптиҥ југуш оорузы табылбаган. Јерлик чочколор африканский чуманы база таркадат. Бистиҥ тергееде бу ооруны болдыртпазы јанынаҥ база јаан иш ӧткӱрилет. Комитеттиҥ ишчилери јерлик чочколорды тудуп, олорды ветеринарлардыҥ ветлабораториязына шиҥжӱ ӧткӱрерге табыштырат. Айдарда, јерлик чочконыҥ эдин курсак-тамакта тузаланардаҥ озо оны ветлабораторияга апарып, кӧргӱзер керек. Комитеттиҥ ишчилери чума ооруны таркадып турган тарбагандарла тартыжуны база эрчимдӱ ӧткӱрет. Бистиҥ тергееде чумала колбулу ооруларды болдыртпазы јанынаҥ башкаруныҥ аҥылу јакааны (јолдыҥ картазы)  бар. Ол јакаан 2015 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 3-чи кӱнинде чыккан.

П. КАБАР