Алтайдын Чолмоны

Пазырыктыҥ тӱгенбес кайкалдары

22.01.2019

Улаган аймактыҥ Пазырык деген јериндеги јебрен корумдарды баштап ла 1924 јылда Орус государстволык музейдиҥ билимчи Сергей Иванович Руденкого баштаткан экспедициязы тапкан. Је ол тушта кургандар казылбаган, јӱк озолодо шиҥжӱ ӧткӱрилген.

Пазырыкта археологиялык казынты иштер 1929 јылда башталган. Орус государстволык музейдиҥ этнографиялык бӧлӱгиниҥ бу јол-јорыгын С. И. Руденко башкарган. Казынты иштерди јарлу археолог Михаил Петрович Грязнов ӧткӱрген. Бу јыл Пазырыктыҥ баштапкы корумы казылган. Оныҥ кийнинде 20 јылга чыгара казынты иштер токтодылган ла јӱк 1947 јылда ойто башталып, 1949 јылга јетире улалган. Пазырыкта бастыра беш корум казылган.

Казынты иштер Туулу Алтайда бистиҥ эрадаҥ озо 1 муҥ јылдыкта јаткан скиф ӧйликтиҥ кайкал культуразын телекейге ачкан, билимде ол «пазырык культура» деп адалат. Бу корумдар јебрен ӧйлӧрдӧ тонолып, алтын-мӧҥӱни апарылган да болзо, је тоштолгон мӧҥкӱлерде ӱрелбей арткан агаш, бӧс, тӱк, тере эдимдер, улустыҥ ла аттардыҥ сӧӧктӧри, кийими ле аттыҥ јазалы чӱмиле, кеен-јаражыла эмдиге кайкадат. Пазырыктаҥ чыккан табынтылар керегинде кӧп бичилген. Эҥ јебрен кебис, эҥ јебрен абра, эҥ јебрен кӱӱлик ойноткы – бу эдимдерди Алтайыстыҥ эмдиги устары орныктырып, элдиҥ-јонныҥ кӧрӱзине чыгарат. Пазырыктыҥ корумдарынаҥ тапкан эдимдер бӱгӱн Санкт-Петербургтыҥ Эрмитаж музейиниҥ оморкодузы болуп јат.

Бу табынтылардыҥ кезигин ле адап ийели, олор бистиҥ кычыраачыларга солун болор деп сананадым.

Ӱкекте каскан корумдардаҥ эдинде татуировка-јурукту улус табылганын бис билерис. Је баштапкы мындый табынты 1948 јылда Пазырыктыҥ экинчи корумында табылган. Ондо јуулган эр кижиниҥ кӧксинде, арказында, эки колында ла јодозында јуралган кайкамчылу, чӧрчӧк јериниҥ аҥдары тош мӧҥкӱде ӱрелбей, бистиҥ ӧйгӧ јеткен.

Экинчи корумда анайда ок ӧлтӱрип, баш терезин (скальп) сойгон кижи јаткан. Јебрен грек тӱӱкичи Геродот скифтер ӧлтӱрген ӧштӱлериниҥ баш терезин сойып турган чӱм-јаҥ керегинде бичиген. Ӧлтӱрген јуучылдардыҥ баш терезин сойор јаҥ Американыҥ индеецтеринде тӱӱкилик јуук ӧйлӧргӧ јетире болгонын билерис. Американыҥ индеецтери Азиядаҥ, Сибирьдеҥ келген улус болгонын билимчилер быжу айдат…

Пазырыктыҥ корумдарынаҥ чыккан база бир табынты биске, Алтайдыҥ эмдиги тургун улузына, таныш болгоны кайкамчылу. Бу – улустыҥ чачын ла кескен тырмактарын салган тередеҥ ле кийистеҥ кӧктӧгӧн баштыгаштар. Тӱшкен чачын, кескен тырмагын алтай улус јер болгоны таштабай, јууп, байлап-чӱмдеп салатаны эмдиге јаҥдалат. 2.5 муҥ јылга ӱзӱлбей келген јаҥжыгу деп айдарга да јалтанчылу…

Пазырыкта археологиялык казынты иштер уур-кӱч айалгаларда ӧткӧн.

«Ол ӧйлӧрдӧ Улаган аймакка Алтын-Кӧл јанынаҥ јӱк аттыҥ јолыла эмезе Чуйдыҥ јолынаҥ, база ла јаҥыс атту јӱрер јолдорло, Айгулактыҥ ажузын ажып једетен. 1947 јылда казынтылар ӧткӧн јерге Чуйдыҥ јолында турган Чибит јурттаҥ, бир канча буудактарды ӧдӱп, кош тартар кӧлӱктӱ једер арга ачылган  – деп, С. И. Руденко  «Сокровища пазырыкских курганов» деген ижинде  бичиген. – Пазырыктыҥ ӧзӧги јурттардаҥ ыраак, ас улусту јерде јадат. Биске ондо јадып иштеерге келишкен. Бу ӧзӧктӧ суу јок ло оны, јетире јаан боочы ажып, Балыктујул суудаҥ аттарлу экелер керек болгон. Иштейтен улусты табарга база кӱчке келишкен.

Казынты иштер археологиялык шиҥжӱлер ӧткӱрерге кӱч айалгаларда ӧткӧн, тоҥ јер кайылып, чейилген балкаш боло берип турган. Бого ӱзеери јер сӱрекей араай кайылган. Јайгы куран айдыҥ ортозында тӱнде јер тоҥо беретен учун сууны јылыдып, јерди эргизерге келишкен. Кезик кургандарда бир канча тонна бескелӱ таштар учураганы ишти база буудактаган. Механикалык болушту јазалдар јок учун олорды кодорып чыгарары кӱч иш болгон. База, кургандар јебрен ӧйлӧрдӧ тонолып калган учун, бӱдӱрген иш турулталу болор деген ижемји де јаан эмес болгон. Чын да, экинчи курганнаҥ ӧскӧ, ончо кургандардыҥ мӧҥкӱ-сӧӧк салган јерлери бӱткӱлинче тонолып калганы јарталган. Је ондый да болзо, артып та калганы, анчада ла тонокчылдар тийбеген аттар салган јерлер, бисти бастыра эткен ижис учун кайралдаган.

…Экинчи курганныҥ ичине кирген суу тоҥып, бийиги 20-40 см тош болуп калган. Арткан кургандар тоноор ӧйлӧрдӧ тоштолбогон болгон,  суу јӱк тоногон кийнинде кирип, тош болуп тоҥгон, ӱчинчи ле тӧртинчи кургандарда јуулган улустыҥ јӱк сӧӧк-тайагы арткан. Је экинчи ле бежинчи кургандарда јаткан эр ле ӱй улустыҥ сӧӧктӧри јаан ӱрелбеген јаткан ла бу сӱрекей јаан учурлу болгон…»

(Ӱстине таш чогуп, корумдап јууган јебрен улустыҥ сӧӧктӧрин «корум» деп адаары алтай тилисте јаҥжыккан. «Корум» деп бис анайда ок кырлардаҥ  кӧчкӧлӧнип тӱшкен, чогулган таштарды адап јадыс. Је јер-телекейдиҥ ончо талаларында туштаган ташты, јӧҥди ӱстине чогуп јууган мӧҥкӱлерди «курган» деп адап јат. «Курган» деген сӧс јебрен тӱрк тазылду ла «коруган» деген сӧстӧҥ бӱткен, ол тӱрк тилдӱ кӧп калыктарда (казах, кыргыз, тӱрк ле о. ӧ.) эмдиге учурын јылыйтпай арткан.  Оныҥ учун, «курган» деген бойыстыҥ сӧзисти јеерибей, бойсынып, «корум» эмес, је «курган» деп бичип турум).

Телекейге пазырык культураны ачкан археологтор М. П. Грязновтыҥ ла С. И. Руденконыҥ эткен нерелӱ ижин темдектеп,   «… 1920-1940 јылдарда кӧлӱктер јӱрер јакшы јолдор, керектӱ транспорт, сооткыш јазалдар јок болгонынаҥ улам, кургандардаҥ чыгарган кезик эдимдер орныктырар аргазы јок јылыйган деп – деп, Улаганныҥ тӱӱкичизи Валерий Адагызов бичиген. – Темдектезе, Баштапкы ла Бежинчи кургандардыҥ мӧҥкӱ тожында тере-тӱги ӱрелбей јаткан эмдиги туркмен ахалтекин укту аргымактарга бӱдӱштеш кан-јеерен ле кер аттарды барынтычы аҥ-куш јер башка тажып апарган (Баштапкы курганда мындый он ат ла Бежинчизинде тогус ат болгон). Эмдиги ӧйдӧ аҥылу јазалдардыҥ болужыла олорды јаҥыс та корып алар эмес, је, айса болзо, јебрен пазырыкчылардыҥ минген аттарын орныктырар да аргалар табылар эди. Агаш саркофаг-межиктердиҥ кезик агаштарын, кемиле јаан учун (узуны 5 метрге једип турган) апарып болбогон ло кургандардаҥ чыгарган тоормошторды ла агаш ӧскӧ дӧ јазалдарды јербойыныҥ атеисттери одын эдип тузаланып койгон. Беш метр саркофагтардыҥ бирӱзи Чибит јурттыҥ јуугында ташталган ла кийнинде Чуйдыҥ јолыла јорыктаган кӧлӱкчилер баалу-чуулу бу экспонатты кош тарткан кӧлӱктерин јылыдарга кӱйдӱрип койгон. Бистиҥ аймактыҥ музейинде Пазырыктыҥ кургандарынаҥ чыгарган кезик эдимдердиҥ бир канча ак-кара фотографиялары бар, је олордыҥ чыҥдыйы коомой. Казынтылар эмдиги ӧйдӧ эдилген болзо, ӧҥдӱ чыҥдый фото- ло видеоматериалдар артарында алаҥзу јок…».

Алтайдыҥ корумдарын кайдаҥ ла келген билимчи улус башбилинип казарын токтодор јондык кыймыгу тергеебисте 1980-чи јылдардыҥ учында ла 1990-чы јылдарда эрчимдӱ ӧткӧн. Оныҥ шылтактарыныҥ тӧзӧлгӧзинде Алтайдыҥ кургандарынаҥ казып тапкан баалу-чуулу табынтылар ӧскӧ музейлерге ле таҥынаҥ улустыҥ колына барып турганы болгон. Бу тал-табыштыҥ шылтузында Ӱкектиҥ курганынаҥ чыгарган эпши, анайда ок бир канча ӧскӧ дӧ табынтылар республикан музейге берилген.

Качан бирде Пазырыктыҥ атту-чуулу кургандарынаҥ табылган кайкал эдимдерди бистиҥ улус јеринде кӧрӧр аргалу болор, олордыҥ кезиги де болзо Алтайына јандырылар деп ижемјилӱ јӱредис.

Светлана КЫДЫЕВА