Алтайдын Чолмоны

Текши телекейле чындык колбуда

22.01.2019

Горно-Алтайсктагы педагогический институт 1949 јылда ачылган. Ол ло ӧйдӧҥ ала ол «Алтай тил ле ли-тература» деген специальностько ӱзеери Туулу Алтайдыҥ ӱредӱлик учреждениелеринде «Орус тил ле литература» деген аҥылу специальностьту иштеер ӱредӱчилерди белетеери аайынча тӧс ууламјылардыҥ бирӱзи болгон. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ, орус тилдиҥ ле литератураныҥ баштапкы ӱредӱчилери ӱредӱзин 1952-1957 јылдарда божоткон. Олор баштапкылар болгон, олордыҥ ортозында баштапкы профессор А. Т. Тыбыкова. Бӱгӱнги кӱнде мындый ӱредӱлӱ-специальностьту улус Алтай Республиканыҥ школдорында суруда эмес болуп калган. Мынызын бу специальностьтор аайынча конкурстыҥ кӧргӱзӱлери  јабыс болгоны лапту керелейт. Темдектезе, 2011-2013 јылдарда бир јерге бир кижидеҥ болгон.

Алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ педагогикалык ӱредӱ  деген ууламјылу белетениш аайынча «Тӧрӧл тил ле литература» деп бир профильдӱ баштапкы выпускы тергеениҥ ӱредӱлик учреждениелеринде керек јок болуп арткан. АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозынаҥ специалисттерге угузу бичик болбогон. «Тӧрӧл тил ле ӧскӧ тил», «Тӧрӧл тил ле кыдат тил» деген эки ууламјы аайынча белетеерин талдап алганы ишке кирер, ишле јеткилдеер некелтеле болгон.

Москвадагы К. Либкнехттиҥ адыла адалган государственный педагогический институт Ойрот-Турага (эмдиги Горно-Алтайск) 1941 јылда эвакуацияга келген. Шак бу институтта Горно-Алтайский автономный областька керектӱ специалисттерди белетеер амадула алтай бӧлӱк ачылган. Алтай бӧлӱкке тайанып, Н. А. Баскаковтыҥ, Л. П. Потаповтыҥ баштаҥкайыла тӱӱкилик-филологиялык факультет тӧзӧлгӧн.

1949 јылда СССР-дыҥ Министрлер Совединиҥ јӧбиле Горно-Алтайскта государственный педагогический институт тӧзӧлгӧн. Ол ӱредӱчилердиҥ эки јылдыҥ туркунына ӱредер институды болуп иштеген. Оныҥ кийнинде ӱредӱчилердиҥ институды 1953 јылдыҥ чаган айыныҥ 28-чи кӱнинде РСФСР-дыҥ ӱредӱлик аайынча министриниҥ јакааныла педагогический институтка кӧчӱрилген.

Алтай чӱмдӱ сӧстиҥ баштапкы ӱредӱчилери болуп Т. М. Тощакова, Н. А. Баскаков, Л. П. Потапов иштеген. 1943 јылдыҥ учкаары К. Либкнехттиҥ адыла адалган пединститут кайра Москва јаар јанган. Олорло кожо ӱредӱзин улалтарга, алтай бӧлӱктиҥ беженге шыдар ӱренеечилери барган. Темдектезе, С. С. Суразаков, П. Е. Тадыев, Н. Н. Суразакова, Л. В. Берегошева, Г. А. Альчина, З. С. Казагачева ла оноҥ до ӧскӧлӧри.

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразы 1952 јылда ачылган. 1952 јылдаҥ ала 1958 јылга јетире кафедраны Т. М. Тощакова башкарган. Башка-башка јылдарда кафедраны С. С. Суразаков, С. С. Каташ, Н. Н. Суразакова, Н. А. Кучигашева, С. М. Каташев, М. Ч. Чумакаева, К. К. Пиянтинова, М. П. Чочкина, Н. В. Ерленбаева башкарган. 1991 јылга јетире кафедра «Тӧрӧл (алтай) тил ле литература» деген специальность аайынча ӱредӱчилерди белетеген.

1993 јылда Горно-Алтайскта госуниверситет тӧзӧлӧрдӧ, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ кафедразы филологторды, алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилерин белетеп баштаган.

Јаҥы ӱредӱлӱ программаларды педагогикалык ӱредӱ деген ууламјыла «Тӧрӧл тил ле ӧскӧ ороондордыҥ тили (английский тил)», «Тӧрӧл тил ле кыдат тил» очный бӧлӱкте ле заочный бӧлӱкте «Тӧрӧл тил ле школго јӱргелек балдардыҥ ӱредӱзи» деген ууламјы-профиль ачылган. Онызы алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультедин божоткондордыҥ ишке Алтай Республикада ла оноҥ до ӧскӧ талаларда кирерине, олор суруда болзын дегениле колбулу.

Јаҥы специальностьтор 2015 јылда кийдирилген. Ол тушта «Тӧрӧл тил ле английский тил» деген педагогикалык ӱредӱ аайынча ууламјыла бир бюджетный јерге 4,9 кижи, «Тӧрӧл тил ле кыдат тилге» 5,7 кижи болгон.

Шак бу специальностьторды ачканыныҥ тӧс шылтактарыныҥ бирӱзи республиканыҥ ыраак ла једерге кӱч јерлериндеги школдорына керектӱ алтай ла английский тилдердиҥ ӱредӱчилерин белетеери. Калганчы јылдарда Россияда кыдат тилге јилбиркеп, эрчимдӱ ӱренет. Айдарда, Сибирь де талазы бу јаан керектеҥ тууразында артпай јат. Бистиҥ турган тергеебис эптӱ, јарамыкту. Шак онызы факультетти божоткондорго кайда ла барза, ишке кирип алар арга берет. Нениҥ учун дезе олор кыдат тилди алтай тилиле теҥ-тай ӱренет.

Ӱренеечилердиҥ билгирин тереҥжидер амадула Россияныҥ ла ӧскӧ ороондордыҥ билимчилери, профессорлоры факультетке окылу кычыртула келип, лекциялар кычырат. Онойдо ок факультеттиҥ билимчилери, профессорлоры Россия Федерацияныҥ ла ӧскӧ ороондордыҥ вузтарында лекциялар кычырат. Темдектезе, Башкортостанда М. Акмулланыҥ адыла адалган государственный педагогический университетле, Тӱндӱк-Кӱнчыгыш федерал университетле, Казахстаннаҥ Л. Гумилевтыҥ адыла адалган Евразий эл университетле, Германияда И. Гетениҥ адыла адалган университетле (Франкфурттагы), Монголияда Улан-Батордогы университетле, Ховдский университетле јайаан колбулар кӧнӱ ӧдӧт. Телекейдиҥ билимчилериле, шиҥжӱчилериле јаан учурлу башка-башка бӱдӱмле ӧдӱп турган иштиҥ турултазы, једимдери кӧп.

Бӱгӱнги кӱнде  алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди ӱренип турган туразыныҥ јанында агаш айыл  тудар амадулу. Нениҥ учун дезе олордыҥ ӧткӱрилип  јаткан ижи, ӱредӱзи алтай албатыныҥ тилиле, јаҥжыгуларыла, культуразыла чике колбулу.  Ӧскӧ  тӱрк калыктардыҥ балдары текшироссиялык олимпиадаларга туружарга келгенде, алтай албатыныҥ культуразыла таныжарына јарамыкту болор, бу байзында кӧп тоолу билим-практикалык конференциялар да, кычырыштар да ӧткӱрилер.  Тӱрк элдердиҥ кабайы болгон Алтайда јииттерди бириктирип, тазыл-тамыры, ук-тӧстӧри јаҥыс болгонын јартаары, кӧргӱзери, таскадары аайынча јаан иш шак бу алтай культураныҥ тӧс јеринде, агаш айылда ӧдӧри база керектӱзин факультеттиҥ ӧмӧлиги бирлик кӱӱнле јарадат.

Факультетти байлык ченемелдӱ деканы Сурна Борисовна Сарбашева билгир башкарат. Мында онойдо ок ады-јолдоры јарлу,  профессор,  филология билимдердиҥ  докторы Нина Михайловна Киндикова, филология билимдердиҥ кандидаттары  Майя Петровна Чочкина, Лариса Николаевна Тыбыкова, Альбина Викторовна Киндикова, Надежда Викторовна Ерленбаева, кыдат тилдиҥ ӱредӱчизи Рамила Вагифовна Наджафова, Любовь Альбертовна Кергилова, Татьяна Николаевна Муйтуева иштеп јат. Канча  јылдыҥ туркунына профессор, доктор Александра Тайбановна Тыбыкова, доценттер Клавдия Кедешевна Пиянтинова, Надежда Байзыновна Тайборина, Тамара Емельяновна Орсулова иштегендер, ого ӱзеери филология факультет кафедра тушта келип иштеген улус – Клара Ергековна Укачина, Нина Александровна Дьяйым, Василий Петрович Ойношев, Надежда Дмитриевна Алмадакова ла оноҥ до ӧскӧлӧри.  Алтай албатыныҥ эрјинедий энчи байлыгын ичкери ӧзӱмдӱ јолло шак бу факультет тӧзӧмӧлдӱ апарат.

ГАГУ-ныҥ алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединде јылдыҥ ла јаҥжыкканы аайынча Россия Федерацияныҥ калыктарыныҥ тӱрк тилдер ле литературалар аайынча студенттердиҥ Бастырароссиялык олимпиадазы  ӧткӧн јылда он экинчи катап ӧткӱрилди. Ондо тӱрк тилдерге  ле литературага ӱредип турган бийик ӱредӱлӱ ончо заведениелердиҥ ӱренеечилери эрчимдӱ туружат.  Алтайга Татарстанныҥ, Башкортостанныҥ, Саха-Якутияныҥ, Тываныҥ, Хакасияныҥ балдары амадап келгилейт. Ӧткӧн јылда олимпиаданыҥ туружаачыларыныҥ тоозы 70-неҥ ажыра болды.  Олор бойыныҥ тӧрӧл тилин,  литературазын, калык чӱмделгезин јакшы билер. Олимпиадага сурактарды белетеер тужында  Москвадагы ӱредӱ-методикалык биригӱде кӧрӧт. Тургускан, белетеген сурактар ондо јарадылып, бийик баалалат.

Ӱренеечилер билим-шиҥжӱлӱ ишке шак мындый олимпиадаларга, онойдо ок тӱрк тилдер аайынча талалык олимпиадада (Кызылда, Тывада), ГАГУ-да ӧдӱп турган јаҥжыккан билим-практикалык ла студенттердиҥ конференцияларында, калыктар ортодогы билим-практикалык конференцияда (Башкортостанда, Монголияда) туружып, таҥынаҥ иштеерине таскап ӱренет. Алтайга келип, ӱренеечилер олимпиадага турушканыла коштой эл библиотекага, эл музейге, Оносто Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јеезелӱ-јуртына кыйалтазы јогынаҥ ӧкпӧӧрип баргылайт.

Бу ӧткӧн јылда олор Башкортостанныҥ государственный университедиле, Саха-Якутияныҥ Тӱндӱк-Кӱнчыгыш  федерал университедиле кирген јылдаҥ ала факультеттиҥ ӱредер программазы магистратурада бир аай эмезе бир ууламјылу болоры јанынаҥ јӧптӧжӱ тургускан. Темдектезе, ГАГУ-да кезик дицисплинала якут профессорлор, олордо дезе ГАГУ-ныҥ преподавательдери кычырар. Келер јуук ӧйдӧ, айса болзо, филология факультетти божоткон студенттер эки университеттиҥ дипломын алары јанынаҥ шӱӱлте база бар.

Ӧскӧ ороондордыҥ, темдектезе, Казахстанныҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелериле факультеттиҥ колбузы бек. Казахстаннаҥ мында беш бала ӱренет, олор ӱредӱзин божотсо, эки дипломды алары јанынаҥ сурак кӧрӱлет.

Факультет ле Алтайдагы ООД-ныҥ «Исследователь» деген талалык бӧлӱги јииттердиҥ В. И. Вернадскийдиҥ адыла адалган бастырароссиялык кычырыштарыныҥ талалык бӧлӱгин тӧрт јылдыҥ туркунына билимниҥ башка-башка ууламјыларыла једимдӱ ӧткӱрет. Бу јаан учурлу кычырыштарды байлык ченемелдӱ У. Н. Текенова, Н. В. Ерленбаева ӧткӱрет. Кажы ла јыл бу кычырыштарда јӱс баладаҥ туружат. Мында, темдектезе, алтай тил, математика, биология, физика  ла оноҥ до ӧскӧ предметтер болзын, оныҥ кажызында ла Алтайла, оныҥ ар-бӱткениле, культуразыла, тӱӱкизиле, чӱм-јаҥыла колбулу сурактар  тургузылат. Талалык кычырыштардыҥ јеҥӱчилдери оноҥ ары Москвага барып, оныҥ ондогы бӧлӱгинде туружат. Вернадскийдиҥ адыла адалган  кычырыштар РФ-тыҥ президентиниҥ грантыла ӧткӱрилет. Бу кычырыштардыҥ эки јеҥӱчили МГУ-да ӱренет.  Балдарда кычырыштарда туружарга  јилбӱ де, амаду да бар.

Факультеттиҥ ӱредӱчилери бойыныҥ тӧс ижиле коштой ӱзеери ӧскӧ ороондордыҥ бийик ӱредӱлӱ заведениелеринде башка-башка талаларла јилбилӱ лекциялар кычырат. Олор, темдектезе, Америкада, Германияда, Монголияда, Казахстанда, Саха-Якутияда, Башкортостанда, Кыргызстанда јылдыҥ ла јол-јорыкла јӱрет. Мынаҥ ары олор билим ле ӱредӱ колбуларды Германияныҥ, Белгияныҥ, Монголияныҥ, Китайдыҥ, Казахстанныҥ, Кыргызстанныҥ вузтарыла колбуларды ӧмӧ-јӧмӧ элбедер амадулу.

Мында балдар алтай ла кыдат тилдерди кӱӱнзеп ӱренет. Кыдат тилди ӱренип јатканы сӱреен јакшы. Бу тилди ӱренгени качан да артык болбос. Эмди јаҥы тургузылган программа аайынча школдордо эки ӧскӧ ороонныҥ тилин ӱредер.  Темдектезе, бирӱзи английский тил болзо, экинчизин ӱренчик бойы талдаар аргалу болуптыр. Бу ла кыдат тилди ӱренген балдар кийнинде школдорго барып, кӱӱнзеген балдарды ӱредер аргалу болор.

Факультетке јылдыҥ ла Новосибирсктеги государственный университеттеги Конфуцийдиҥ тӧс јери ажыра јылдыҥ ла эки ӱредӱчи келип иштеп јат. Ӧткӧн јылда Харбиннеҥ Сунн Фей иштеген. Кыдат укту ӱредӱчиле балдар кыдат тилди баштапкы курстаҥ ала ӱренет. Мынаҥ балдар јылдыҥ ла Чженджоу каладагы СИАС деген телекейлик университетке аткарылат. Алтай балдар Китайда база јарым јылдыҥ туркунына ӱренеле, кайра келет.

Факультет тилдердиҥ сургалын ачып, бу ижин тӧзӧмӧлдӱ улалтат. Мында баштамы класстардыҥ балдары школдогы ӱредӱзиниҥ кийнинеҥ бери  келип, ӧткӧн јылда алтай, английский, кыдат тилдерге ӱренгилеген.  Темдектезе, каладагы 7-чи таҥмалу школдыҥ 16 ӱренчиги бир јылдыҥ туркунына једимдӱ ӱренди. Балдардыҥ кӧп јаны алтай тилди јакшы билбес болгон. Быјылгы јылда алтай тилдиҥ урокторыныҥ частарын эмеш кӧптӧдӧри јанынаҥ ада-энелерле јӧптӧжӱ бар.

Китайдыҥ культуразыныҥ  тӧс јери једимдӱ иштеп јат. Мында кӱӱнзеген де улус, онойдо ок студенттер де јӱрет. Эҥ ле оогожына 7 јаш болзо, эҥ ле јаанына 70 јаш. Бу тӧс јерде 250 кижи ӱренген. Јаҥы кирген Какай јылда бу курстар база ӧткӱрилер. Ӱредӱ учун тӧлӧйтӧн баа бийиктедилбес. Јилбиркеген улуста јарамыкту айалга бар.

Мында ӱренген балдарга јеҥилтелер  эдилет. Темдектезе, алтай тилди ӱренбеген балдар, кыдат тилди ӱренерге болуп, факультетке ӱренерге кирет. Ӧткӧн јылда баштапкы курста тӧрт студент алтай тилди јаҥы ӱренип јаткан группада ӱренген. Бу балдардаҥ башка ӧскӧ курстарда тыва, якут, казах студенттер бар. Бери стажировкага Пристонский университеттеҥ американ укту докторант Эдкинс Тайлер келип, Бичиктӱ-Боомго јадып, су-алтай тилле куучындана берген, Норвегиянаҥ келген Сигрид Оуенг Кӧкӧрӱге јӱрӱп, база куучындана берди.

Байа ӧрӧ јеҥилтелер  јанынаҥ айдылган эди. Темдектезе, бакалавриатка кирерге кӱӱнзеген балдарга јеҥилте  эдилип, олорго ӱредӱге кирер тужында бичийтен ишти орус та тилле бичиир деп јарадылган. Мында бойыныҥ шылтагы бар. Алтай Республикада јадып турган башка-башка укту балдар (чалканду, туба, куманды, орус ла о. ӧ.) факультетке кирерге кӱӱнзезе де, алтай тилди  билбезинеҥ улам туйуксынат. Јеҥилтеле болзо, ол јакылтаны орус тилле бичип, кийнинде алтай тилди тереҥжиде ӱренер аргалу. Магистратурага кирерге кӱӱнзегендер собеседование ӧдӧт.

Алтай тилди  ле культураны ичкери ӧзӱмниҥ јолыла апарып, келер ӱйелерге энчи байлык эдип артыргызары аайынча факультет јаан  ајарузын албатыныҥ озодоҥ бери јылыйбай келген эдимдерине эдет, олорды эдерин орныктырары јанынаҥ мӧрлӱ иштеп јат.  Шак бу амадула ӧткӧн јылда олор «Албатыныҥ чӱмдемел культуразы» деген лицензияны алган:  эмди албаты эдимдери, кӱӱлик ойноткылар, студияларда, художественный салондордо иштейтен устарды белетеери, ӱредери.

Бу ла  иш аайынча олор Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм аайынча министерствозыла, бизнес-инкубаторло бек колбу тудуп, олордыҥ ӱлекер-проекттеринде эрчимдӱ туружат. Мында улуска эптӱ, јарамыкту јаны бар. Олор ада-ӧбӧкӧлӧриниҥ эдинген-тудунган эдимдерин эки колыла эдерге таскап ӱренет. Кӧктӧнӧр, узанар, тереле, кийисле, тӱкле, темирле, той балкашла, агашла, оноҥ до ӧскӧ не-немеле иштенер аргалу.  Ӧткӧн јылдыҥ кӱӱк айында факультет курстар ӧткӱрген. Таладаҥ 200 кире кижи  турушкан.  Тузалу ӱредӱни  ыраак-јуук талаларда ады-јолдоры јарлу устар ӧткӱрген. Темдектезе, Айдана Тадыкина, Айсулу Такина, Каламбина Желтковская, Ольга Саватова, Валентина Мендешева, Айсура Таханова, Аржан Кухаев, Владислав Кухаев, Виктор Трифонов, Василий Мудаев, Лора Кукакова, Кочей Мерет, Эрендей Кантыров, Марат Санашев, Айжана Какпакова ла оноҥ до ӧскӧлӧри билгириле ӱлешкен. Јарамыктузы — мында ӱренген улуска государственный бӱдӱмдӱ кере бичик табыштырылат. Кере бичиктӱ кижиге бойыныҥ таҥынаҥ керегин ачарга кӱӱнзезе, јеҥил болор.

Албаты эдимдерин белетеер ӱредӱ ӧйинде јарлу билимчилер, јурукчылар М. Эбель, В. Ойношев, В. Кыдыева,  С. Сарбашева, М. Чочкина, Н. Ерленбаева, А. Семенюк, В. Дыков, Н. Константинов солун јетирӱлериле таныштырган. Устар эдимдерди белетеер аайын кӧргӱзип ӱредерде, билимчилер оныҥ тӱӱкилик јолын, учурын јартаган. Факультет бу ижин быјыл да улалтар.

К. ПИЯНТИНОВА

Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады болуп чыккан ГАГУ-ныҥ алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединиҥ (деканы филология билимдердиҥ кандидады Сурна Сарбашева) ады ӧскӧ ороондордо, онойдо ок бистиҥ ороон, тала ичинде элбеде јарлу.

ГАГУ-да алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди ачылганынаҥ ала 5 јыл ӧтти. Јайаандык јолын јаҥы алынып кӧндӱккен факультеттиҥ  јеҥӱлери-једимдери де артыгынча, келер ӧйгӧ амадулары да јаан. Факультеттиҥ амадузы келер ӧйдиҥ улузын бӱгӱнги кӱнде алтай тилге, литературага ӱреткениле коштой, олорды ӧскӧ ороондордыҥ тилдерине, албаты эдимдердиҥ устарына ӱредет.   База бир јаан ижи билим ууламјыла ӧдӧт. Бу факультетти ӱренип божоткон јиит улус ичкери јаан јолында бойыныҥ башка-башка ууламјылар аайынча алган билгирин, ӱредӱзин тузаланып, ӧскӧ дӧ ороондордо болзын,  бойыныҥ да тӧрӧл јеринде болзын — иштӱ болот. Ижин иштеп, кӱӱнзеп, оноҥ ыраада барып, ӱренер аргалу. Айалга, аргалар бу факультетте артыгынча.

Телекей кеминде учуры јаан бу факультетте Россия тергеезинеҥ ле онойдо ок ӧскӧ ороондордоҥ кӧп студенттер, магистранттар јилбиркеп ӱренедилер. Темдектезе, ол  14 вузла, 15 ороонло  тӧзӧмӧлдӱ колбу тудат. Учуры, кеми јаан билим шиҥжӱлер ӧткӱрет, башка-башка јерлерде билим иштерин кепке базат. Факультетте былтырдаҥ ала албаты  устарыныҥ эдимдерине ӱредер ӱредӱ-семинарлар ӧткӱрилет.