Алтайдын Чолмоны

«Алтай Кай» Американы айланып, Алтайына јанды

25.01.2019

Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган јондык сыйдыҥ лауреады,

ады-чуузы јер-телекейди ӧткӧн калык чӱмделгезиниҥ «Алтай Кай» деген ӧмӧлиги тоолу кӱндер кайра Америкада эки айга шыдар ӧйдиҥ туркунына јайаан јол-јорыкта болуп, Алтайына јанып келди.

«Алтай Кайдыҥ» художественный башкараачызы Алтай Республиканыҥ эл кайчызы Урмат Ынтаев кычыраачыларга учурлу јол-јорыгы керегинде мынайда куучындады:

—Ыраак ла солун алтайга јол-јорыгыс Тӧрӧлистиҥ тӧс калазы Москвадаҥ башталды. Је ле деген самолетло он ӱч-јарым сааттыҥ туркунына учуп, Лос-Анджелеске эзен-амыр јеттис. Баштапкы ойын-концертисти мында бердис. Эл-јон бистиҥ «Алтай Кайдыҥ» ойын-концерти болор деп ажындыра билер болгон. Оныҥ учун кӧрӧӧчилер кӧп болды. Олор Алтайла, алтай албатыныҥ чӱм-јаҥжыгуларыла, чӱмделгезиле соныркап таныштылар.

«Алтай Кайдыҥ» туружаачылары Алаш Топчин, Эзендей Согоноков, Айдыҥ Орсулов ло мен бойым чокым, ныкта, байлык программала јорыктап, бойыстыҥ кичӱ Тӧрӧлистиҥ эл-јоныныҥ јадын-јӱрӱмиле, культуразыла, тӱӱкизиле, кӧгӱс байлыгыла таныштырдыс. Темдектезе, Аризона штатта «Гранд-Каньон» деген национальный паркта бир канча концерт кӧргӱстис. Јериниҥ, ар-бӱткениниҥ јаражын, јымжагын. Чек ле чӧрчӧк јеринде ошкош. Эбире кырлары бистиҥ кырларга тӱҥей. Куулгазын ар-бӱткенниҥ ортозында јебрен алтай кайдыҥ кӱӱзи кӧрӧӧчилердиҥ кӱр-кӧксин чечип, кӱӱн-санаазын кӧдӱрип, сын-арказын сергитти. Кӧрӧӧчилер ачык-јарык, јалакай. Изӱ колчабыжулар, јык толо залдар.

Мындагы эл-јонго, кӧрӧӧчилерге алтай кай, ар-бӱткенниҥ «куучыны, тили» — јерлик тындулардыҥ ӱндери, суучактардыҥ, учар суулардыҥ кожоҥы, комустыҥ, топшуурдыҥ кӱӱзи чӧрчӧк јеринеҥ келген куулгазын байлыкка бодолду. Олорды кайкамчылу ла улу кеен Алтайла «Алтай Кай» бийик кеминде таныштырды деп айдар керек. Аризона штаттыҥ Тусон, Коттонвуд, Американыҥ Мексикала гран-кыйузында Мехикодо јаан ойыныс кӧргӱстис. Мында кактустардыҥ кӧбизин, кандыйы јок деп айдар. Шак ол кактустар каандыгында ойыныс бийик кеминде ӧтти.

Јер-алтайы да, албатызы да кӱндӱзек эмтир. Ойын-концерттердиҥ кийнинде бу таланыҥ кӱӱчилери, јайаан јайалталары, тегин кӧрӧӧчилер бисти курчай алып, сурактар берет, комуска, топшуурга ойноорго ӱретсин, јартазын деп сурап турдылар. Куулгазын кӱӱ, кай кайдаҥ, кандый эп-аргала келип эмезе чыгып турганы сӱреен јилбиркедет. Онойып, кажы ла ойын-концерттиҥ кийнинеҥ мастер-класстар ӧткӱрерге келишкен. Бис концерттиҥ кийнинде эмеш арып-чылап та турзаас, бир де кӱчсинбей кӧргӱскенис, јартаганыс. Нениҥ учун дезе бис Алтай Республиканыҥ, алтай калыктыҥ адынаҥ бу таланыҥ албатызын бойыстыҥ энчи байлыгысла таныштырып јатканыс ине. Онызы каруулу да, оморкодулу да керек.

Оноҥ јолысты ойто Калифорния јаар туттыс. Сан-Диего каланыҥ јаражын, ол јарашты јартаарга бачым ӱстине сӧс тӧ табылбас ошкош. Ойын-концертисти је ле деген залда јык толо јуулган кӧрӧӧчилерге ӧкпӧӧрип кӧргӱстис. Изӱ колчабыжулардаҥ зал араайынаҥ јайканып тургандый.

Сан-Диегоныҥ кийнинеҥ такып ойто теҥистиҥ јарадыла ӧрӧ Сан-Франциско, Санта-Роса, Санта-Круз, Беркли, Петалума ла оноҥ до ӧскӧ кайкамчылу калаларда ойыныс кӧргӱстис.

Бис, темдектезе, Испанияда телекей кеминде ӧдӱп турган «ВОМЕКС» деген фестивальда турушканыс, Англияда Королевский оперный турадаҥ БИ-БИ-СИ телерадиокомпанияла чике эфирге чыкканыс. Онойдо ок Чехияда, Данияда, Францияда ла ӧскӧ дӧ кӧп тоолу ороондорло јорыктаганыс. Кайда ла кӧрӧӧчилер ончозы тӱҥей: ачык јӱректӱ, јалакай кӱӱн-санаалу, соныркак. Айдарда, Американыҥ да кӧрӧӧчилери ачык-јарык, каткырган-кӱлӱмзиренген, јаан ла јалакай кӱӱндӱ болгонын кӧрдис. Калыктарды культура, кӧгӱс-байлык, јаҥжыккан јаҥжыгулары бириктирет, бирликке экелет деген алтындый тӱп-шӱӱлтени бу јол-јорыгыс база катап кереледи.

Бистиҥ јайаан јолыс Вашингтон јаар ууланды. Самолетло учуп, ак-айастаҥ ӱстинеҥ тӧмӧн кӧрзӧ, тыныжыҥ буулар, кӧксиҥ бӧктӧлӧр. Самолет то тегин эмес — «Боинг». Оныҥ ичиниҥ јаражын, эмдиги ӧйдиҥ бийик технологиязыла јеткилделгенин бис кайкап ла божободыс. Салондо је ле деген телевизор. Ак-айаста шуҥуп отурганыҥды сеспезиҥ де… Бир сӧслӧ, кайкамчылу.

Бу штаттыҥ Олимпиа, Беллингхэм, Лэнгли калаларында ойынысты кӧргӱстис. Американыҥ Канадала гран-кыйузындагы ортолыктарда, јарымортолыктарда бир канча ойын-концерт бердис. База ла Туулу Алтайыска тӱҥей тала. Ак мӧҥкӱлери теҥериге сӱзӱлген, ыҥ-шыҥ тымыкта турат. Мындагы эл-јон бисти јылу уткыды.

Ӧскӧ алтайга, ороонго барзаҥ, кандый ла сакыбаган туштажулар сени сакып тургандый, јолыҥа тура берер. Бис азый Узбекистанда элчи-посол болуп иштеген ле тургуза ӧйдӧ Америкада јадып турган кижиге туштадыс. Ондо таҥынаҥ бойыныҥ је ле деген магазини. Магазинде кебистер садылат. Јер-телекейдиҥ ӱстинде кандый кебистер бар — олор ончозы мында.

Ол кижи Алтай, Пазырык керегинде билер. Пазырыктаҥ чыккан кебистиҥ суру-чабын бедиреп турала, Санкт-Петербургка, Эрмитажка јеткен. Кайкал болгон јебрен кийисти эки кӧзиле кӧрӱп танышкан. Шак ондый ок кебисти бойында эткен, магазининде бар.

Алтай, Пазырык, кийистеҥ баскан кебис деп турганча, ол биске, алтай алыптарга, туштаган. Таныштыс, куучындаштыс. Бу солун кижиниҥ сураганыла, бис оныҥ магазининде база ойын-концертисти кӧргӱстис. Телекейде кӧскӧ кӧрӱлбес кандый да колбулар бар ошкош. Бис бойыс улу каандык Улаганнаҥ, Пазырык бистиҥ јеристе деп туштажу ӧйинде айтсабыс, байагы кижи сӱрекей кайкады, сӱӱнди. Пазырыкка учурлалган ойын-концертис сӱреен эптӱ келишти. Кожоҥдорыстагы, кайыстагы тӧрӧл јеристиҥ кӱӱлери, тӱӱкизи бу јакшынак, кӱндӱзек кижиниҥ кӧксин чечти. Јуулган улус кӧп лӧ болды. Бу јӱрӱмде кижиниҥ јарык санаазы, ару амадулары кандый ла кайкалга экелерин база катап кӧрдис.

Јол-јорыгыс ойто Нью-Йорк штат јаар ууланды. Нью-Йоркто, Сан-Диего, Матхэттен ле оноҥ до ӧскӧ калаларда ойын-концерт бийик кеминде ӧтти. Америка деген алтайда бир де кара башту, кайыш курлу јерлештериске јолыкпадыс. Је Сибирьдеҥ, Алтайский крайдаҥ барган кӧп улуска јолыктыс. Онойдо ок монгол, калмык, бурят, тыва укту улуска кайда ла учурадыс. Адакы учында ойын-концертиске келген улус јаан залга бадышпаган. «Алтай Кайдыҥ» ойын-концерти деп угала, Канададаҥ, Кентуки ле ӧскӧ дӧ штаттардаҥ кӧп улус билеттерди алып, амадап келген. Нью-Йоркто ойын-концерттеристи берип турарыста, јербойыныҥ радиозынаҥ, телекӧрӱлтезинеҥ келип бичип, согуп турдылар. Бис Јаҥы јылла ончо калыктарды кӱӱлик сыйла уткыдыс. Нью-Йоркто ӧткӧн ойын-концертис телекей кеминде болгон деп айдарга јараар. Онызы биске учурлу болды. Сӱреен јаан ла каруулу ишти ак-чек бӱдӱрдис.

Јаҥы јылды Америкада уткыдыс. Москвага чаган айдыҥ бажында јанып келдис. Алтай кижи болгон адында, кайда да, кандый да тыҥ ӧзӱмдӱ ороондорло јорыктазаҥ, Алтайыҥ, албатыҥ керегинде сананарыҥ. Кӧп немени јаҥы кӧрӱмле кӧрӱп, јакшызын, јарамыктузын кӧксиҥе салып, јер-алтайыма, јерлештериме, јиит улуска тузалу болуптыр деп сананарыҥ. Онойып, бу да јол-јорыкта болуп, кӧпти кӧрӱп, кӧпти сананарга келишти. Кандый ла керекти баштап, апарып јаткан улуска кӱчке келижет. Нениҥ учун дезе олор јаҥы ла јаан јолды кийнинеҥ барып јаткандарына ачат. Биске де јол-јорыгыс јеҥил болбогон деп айдар керек. Је мениҥ санаамла, мынаҥ ары мындый јол-јорыктарга «Алтай Кайга» бойыла кожо ӧскӧ јайаан јайалталу јииттерди база кожо апарар керек. Олор, темдектезе, јарлу спортчылар, кожоҥчылар, поэттер, бијечилер ле оноҥ до ӧскӧ јайаан јайалталар болзын. Јиит журналисттер кожо јорыктазын, телекейле танышсын, кӧргӧнин-укканын кычыраачыларга јетирзин. Ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин, культуразын, кӧгӱс байлыгын ӧзӧгинеҥ кӧрзӧ, чик јок јилбилӱ ине. Ӧмӧ-јӧмӧ иштеери бӱгӱнги кӱнде сӱреен керектӱ. Эптӱ-јӧптӱ јӱрзеес, ийделӱ, бирлик калык болорыс. Келер ӱйениҥ улузын биске бӱгӱнги кӱнде таскадар керек. Атааркаш-кӱйӱниш ичкери јолысты туйуктап, бӧктӧп саларын ундыбайлы. Акча-манатка кӧҥкӧрӧ јыгылбай, ӧзӧгисте байлыгысты баалап, чек јӱрели, иштейли.

Текши калыкты, кычыраачыларды Чага байрамла «Алтай Кай» ӧмӧликтиҥ, онойдо ок бойымныҥ адымнаҥ уткып, бек су-кадык, амыр-энчӱ јадын-јӱрӱм, ырыс-кежик кӱӱнзейдим.

К. ПИЯНТИНОВА