Алтайдын Чолмоны

Албатызына учурлаган јӱрӱм

29.01.2019

Совет ӧйиндеги колхоз-совхозторды билгир башкарып, тӧрӧл јуртыныҥ, аймагыныҥ, областьтыҥ ла текши ороонныҥ ӧзӱмине јаан камаан-ӱлӱзин јетирген улустыҥ ады-јолы калык ортодо ундылбаган. Олордыҥ бирӱзи – Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртында КПСС-тиҥ XXII партсъездиниҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели П. Е. Кудачин.

Петр Еркеевич Кудачин бойыныҥ ӧйинде бу колхозтыҥ тыҥ председательдери болгон јерлештериниҥ бӱдӱрген јаан ижин улалтып, јуртты ла колхозты там јарандырып, эрчимдӱ иштеген. Ол 1939 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинде Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Сугаш јуртында чыккан. Кӧбӧк сӧӧктӱ адазы Еркей Иванович Экинурга јууныҥ кийнинде кӧчӱп келген. Энези, Кара, кыпчак сӧӧктӱ, тӧп санаалу, айылына келген улуска кӱндӱзек, изӱ чайы белен турар, кӧкчи-ус кижи болгон. Олор эки уул азырап чыдаткан. Бу айылда онойдо ок тӧрӧӧндӧриниҥ ӧскӱс арткан балдары чыдаган. Петр Еркеевичтиҥ аказы, Владимир Еркеевич, колхозто ветврач болуп иштеген. Ол јобош кылыкту, ак-чек, кичееҥкей кижи болгон.

Петр Экинурдыҥ школында ӱренген, баштапкы ӱредӱчизи Елена Санабаевна Такачакова мынайда эске алынган: «Петр школдо сӱреен јакшы ӱренген, керсӱ ле ӱредӱзине кичееҥкей ӱренчик болгон. «4» темдек аларын сӱӱбейтен, јаҥыс ла бештерге ӱренген». База кӧбӧк сӧӧктӱ Акчабай Санашев эске алынган: «Петрдаҥ мен јаан да болгон болзом, Ӧбӧгӧн, Сары-Кобы, Булакы, Алтын-Туу ӧзӧктӧрлӧ кожо момондогоныс. Ол ло ӧркӧ-момондоп турала, эҥир киргенин билбей калала, Кара-Учуктыҥ кӧрмӧстӧринеҥ коркып, оозы кайбайып, чилекейи чачылып, табыш болзын деп, јӱзӱн-јӱӱрди, јӱс абызынды куучындаганы эмдигенче кӧзиме кӧрӱнет. Ол Жульба ийдин ээчидип, нӧкӧрлӧриле кожо кӧп лӧ ӧркӧлӧгӧн. Ӧркӧниҥ терезин табыштырып, ордына бӧс алып, айылында улуска экелетен. Улусты сананар, кичеер кылыгы ол тушта билдирген. Оныҥ да учун, байла, колхозтыҥ председатели болуп иштеп турала, каа-јаада ишке-тошко комыдаза, айдар болгон: «Мен бойымныҥ курсагымды ӧркӧлӧзӧм дӧ азыранып ийерим».

Јаан класстарда ол национальный школдо ӱренген. Ӱредӱчизи Татьяна Меркурьевна Кергилова, школдыҥ директоры В. К. Плакас болгон. Школды јакшы божоткондорго бийик ӱредӱлӱ заведениелерге кирер направление бериптир. Је Петрга бербеген. Айдарда, ол сураган: «Меге не бербей турганаар? Бу кыстардаҥ артык божоткон эмезим бе?» Плакас айткан эмтир: «Сен бойыҥныҥ јолыҥды таап аларыҥ, мен сеге бӱдӱп јадым. Бу балдар направление јокко ӱредӱге кирип болор бо?» Петр бойы летчиктиҥ ӱредӱзине барарга амадаган. Је футбол ойноп турала, будынаҥ бертинген учун ол бийик амадузына јетпеген. Петр Ийиндеги СПТУ јаар ӱренип барган. Јарлу механизаторлор, рационализаторлор боло берген Бабыш Кудачин, Армис Кудачин ле оноҥ до ӧскӧ јерлештериле кожо ӱренген. Ойто Экинурга келип, тракторист, комбайнер, учетчик болуп иштеген. Ол тушта оныла кожо Кӱртӱк Казакпаев, Кураан Билтешев, Торбок Санашев баштаган јаан улус иштептир. Бир кезек ӧйгӧ школдо ӱредӱчи де болуп иштеген.

1961-1965 јылдарда ол Барнаулда АСХИ-де мехфакта ӱренген. Ӱренерге ого кӱч эмес болгон. Ол кожо ӱренген кӧп уулдарга экзамен табыштырарга болужып туратан. Олор дезе оны ол учун столовыйда азырайтан. Акча иштеп аларга, вагондордоҥ кош тӱжӱрип туратаныс, горпаркта баян да ойноп акча иштейтенис.

1965 јылда П. Кудачин дипломын алып, тӧрӧл колхозко инженер-механик деп специальностьту иштеп келген. Ол тушта колхозтыҥ председатели Чуур Куклеевич Агин болгон. Петр Еркеевич гаражта инженер, оноҥ гаражтыҥ јааны болуп иштеген. Ол ӧйдӧ иштеген механизаторлор эске алынатан: «Ӱрелип калган машина-тракторды бис чек јазап болбой јатсаас, Петр шылтагын тӱрген табып, јазап ийер». Ол, башкараачы кижи, гаражта тегин механизаторлорло кожо теҥ-тай иштеп јӱрер болгон. Иштеҥ бастыра бойы сӱркӱш болуп калган јанар. Оноҥ оны колхозтыҥ председателиниҥ ордынчызына туткандар. 1973 јылдыҥ ӱлӱрген айынаҥ ала оны јерлештери председательге кӧстӧгӧн. Ого ол тушта 34 јаш болгон. Ол мынаҥ озо, 1970-1971 јылдарда, АСХИ-де башкараачылар белетеер бӧлӱкте ӱренген.

«Петр Еркеевич Кудачин 17 јылдыҥ туркунына колхозты једимдӱ башкарган. Мал-аштыҥ ла техниканыҥ тоозыла, энергојепселиле, иштеп алганыныҥ кирелтезиле, эл-јонныҥ јадыныла оныҥ башкарган колхозы область та, край да ичинде эҥ артык ээлемдердиҥ бирӱзи болгон. Эмди бу колхозтыҥ јакшы адын ла магын чыгарган ишчилерди де, кереечилерди де табар арга бар. Јуртта бюджеттиҥ чодыла эмес, колхозтыҥ иштеп алган акчазыла (!) тудулган школ, ФАП, культураныҥ ла контораныҥ эки кат туралары ла ӧскӧ дӧ тудумдар эмдиге олордыҥ ижиниҥ, керектериниҥ кереестериндий турат. Экинурдыҥ школында коштойындагы оогош јурттардыҥ јаан балдары интернатта јадып ӱренген, соҥында олордоҥ јарлу улус та чыккан. Ӱредӱ берген јуртка ла школго, олор, байла, јаан быйанду јӱрген болор.

Колхозчыларга ла бала-баркаларына спортло тазыктырынарына, культураныҥ ла искусствоныҥ байлыктарыла таныжарына, олорго ӱренерине бастыра јанынаҥ јарамыкту айалгалар тӧзӧлгӧн. Культураныҥ јаан ӧргӧӧзиле коштой культураныҥ ла искусствоныҥ школы (директоры ла преподаватели Анатолий Булданович Тюрункин) база иштеген. Колхозтыҥ спортчылары, албаты театрыныҥ (башкараачызы Анна Андреевна Суйманакова) артисттери аймак та, область та ичинде јарлу болгон. Колхоз культураныҥ ишчилерине ӱзеери ишјал да тӧлӧгӧн. Партияныҥ 22-чи партсъездиниҥ адыла адалган колхоз бойыныҥ ӧйинде литератураныҥ сыйына конкурс јарлаган. Јеҥӱчилдер болуп Лазарь Кокышев, Борис Укачин ле Јыбаш Каинчин чыккан ла акча-сыйла кайралдаткан эди. Колхозко, јурттыҥ организацияларына специалисттер белетеер амадула вузтарда ӱренген студенттерге колхоз стипендиялар да берген. Ӧскӧ дӧ мактулу ла оморкодулу кӧп керектер ӧткӱрилгенин албаты-јон ундыбаган.

Ӧткӧн чактыҥ 90-чы јылдарында «јаҥырта тӧзӧш» (перестройка) деп адалган ол кӱч ӧйлӧрди јеҥӱлӱ ӧдӱп, ээлемин башкарып келгендер ол тушта ас болгон. Петр Еркеевич билгир специалист ле јайалталу башкараачы болгоныла коштой, не-немени озолодо сезер, шӱӱр башкараачы болгон. Ол СССР-дыҥ эҥ бийик кайралыла – В. И. Ленинниҥ ордениле – калганчы кайралдаткандардыҥ бирӱзи болор. Петр Еркеевичке улус јууктаар кижи болгон. Ол јалакай, кӱӱнзек, јамыркап билбес болгон. Улустыҥ јилбӱлериле, сурактарыла кыракы иштеп јӱрген. Ӧскӧ башкараачыларга кӧрӧ, јарык кийим ле галстуктар сӱӱбеген, бойыныҥ иштеер кыбында да јамылу кижидий, башкараачыдый тудунбаган. Петр Еркеевич кырада ӱрелген трактордыҥ јанына токтоп, ару чамчалу да болзо, оны јазажа беретен.

Ол элбек кӱӱн-сагышту, оок-теектиҥ ортозында учурлузын, керектӱзин ылгап билер башкараачы болгон. Эҥ јаан кереги – ол эл-јонныҥ, јерлештериниҥ јадын-јӱрӱми, су-кадыгы болгоны база мактулу. Бойыныҥ ӧйинде улус јадар туралар тудар сурак курч турган. Алтай крайдыҥ Кулундазынаҥ баштайла, Кош-Агашка јетире эки квартиралу, болушту ээлем де тудар јайым јери јок бир тӱҥей туралар тудулган. 22-чи партсъездтиҥ адыла адалган колхоз ӧткӧн чактыҥ 70-чи јылдарынаҥ ала кажы ла кӱӱнзеген кижиге тегинге агаш берген, оны јыгарга ла тартарга колхоз болушкан, онойдо ок фондтоҥ стройматериалла, шиферле јӧмӧгӧн. Кӱӱнзеген кижи бойына таҥынаҥ тура туткан. Ол ӧйдӧ јаткан туразын приватизировать эдери Экинурда ӧткӧнин айдар керек. Колхозтыҥ туралары јаткан улуска мензинерине тегинге берилген. Је ол ӧйдӧ бу керек «јондык мензиниште ар-јӧӧжӧни ӱлегени учун» деп кату статьяга да келижер аргалу болгон. Онойып, бир јанынаҥ колхоз тураны јаткан кижиге мензинерге берип, оны јазаарынаҥ, јакшы кеминде тудар сурактаҥ јайымданган ине. Экинчи јанынаҥ, бойыныҥ туразында јаткан кижиниҥ кӱӱн-санаазы да, каруулузы да чек башка эмей. Онойдо ок колхозтыҥ мал-ажыла кожо бойындыйын тударга јарабас болордо, је Экинурда айалга база ӧскӧ болгон.

Јурт ээлемде айалга јаҥыс ла ай-кӱннеҥ эмес, јерле, мал-ашла иштеп јӱрген койчы-малчыдаҥ, механизатордоҥ камаанду эмей. Башкараачыныҥ ижиниҥ једимдери озо ло баштап оныҥ улусла иштеп билеринеҥ, олордыҥ јадын-јӱрӱми керегинде кичеемелдӱ санаа-кӱӱнинеҥ камаанду болгоны јарт. Петр Еркеевич ондый башкараачылардыҥ бирӱзи болгон. Оны бу јуртта ээзи јок, ташталган турлулар, кӧзнӧктӧрин јаба кадаган, ээн арткан туралар јок болгоны керелейт. Улуста ӧмӧликте јадар, иштеер деген кӱӱн-табы арткан, олор бойыныҥ ийде-кӱчине ле аргаларына бӱдӱп јат. Онызы јаан учурлу.

Кажы ла јурт албатызыныҥ, оныҥ јаҥжыгуларыныҥ, культуразыныҥ ла чактарла энчиленген байлыктарыныҥ коручылы, улалтаачызы болуп јат. Ол тоодо Экинур јурт, экинурчылар атту-чуулу јерлештери Сӱнӱш Иванович Туткушевтиҥ, Чуур Куклеевич Агинниҥ, Петр Еркеевич Кудачинниҥ эземин, эткен керектерин ундыбагандар.

В. САБИН,

ОНСШ-да, АСХИ-де кожо ӱренген,

кийнинде кожо иштеген нӧкӧри