Алтайдын Чолмоны

Мал-аштыҥ ӱйе-сӧӧгиниҥ байы

29.01.2019

Алтай улус азыраган ак малына чебер, оны байлап, кичееп јӱрген. Јаантайын малыныҥ ортозында јӱрген алтай кижиниҥ јӱрӱми де ак-малыныҥ ӱйе-сӧӧгине шиҥип, канайда јӱрерине ӱредип тургандый билдирет. Је кандый ла чӱм-јаҥ актаҥ келбей јат. Оны калык канча ӧйлӧргӧ шиҥдегенине, сескенине тайанып, јӱрӱмде тузаланат. Мал сойгоныла колбулу чӱм-јаҥдарда элистиҥ јадын-јӱрӱм керегинде кӧрӱми салылган.

1. Койды сойгон кийнинде этле кожо эҥ озо кыптунакты кайнадар јаҥду.
2. Мал сойылза, эки јаагын айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос.
3. Карыныҥ сӧӧгин энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас. Оныла колбулу мындый кеп-куучын бар: «Бир катап энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи аҥдап барган болуптыр. Аҥды адала, эдин кайнадып јийле, карызын челдеп, сӧӧгин оттыҥ јанына јӧлӧп койгон. Аҥчыныҥ аҥдап барганын экинчизи билеле, оныҥ кийнинеҥ ӧлтӱрерге барган. Аҥчыныҥ одузынаҥ эмеш ыраакка јажынала кӧрӱп турза, одуда эки кижи отурган. «Јаҥыскан келген деп бодозом, экӱ болтыр не» деп бойында айдынала, истеп келген кижизин ӧлтӱрбей, јана берген. Экинчи кижи кайдаҥ келген? Аҥчы карыны отко јуук јӧлӧп саларда, оныҥ кӧлӧткӧзи ыраактаҥ јаан болуп кӧрӱнерде, кийнинеҥ келген кижи оны база кижи отурган деп кӧргӧн. Анайып, аҥчы ла карыныҥ кӧлӧткӧзи эки кижи деп бодолгон. Кары кижини ӧлӱмнеҥ аргадап алган. Аҥчы карыны челдейле, бойын оодып, јилигин јиген болзо, айса, керек анайда божобос эди. Ол (кары) кижиниҥ карындажы ок чылап, јеткерге тӱшсе, болужатан эмтир» (Тадыкина Е. Е., 1927 јылдыҥ, јабак сӧӧктӱ).
4. Карыны кандый бир јерде, ӧзӧктӧ јаҥыскан турган айылдардыҥ улузына (энедеҥ јаҥыс эмес те бӱткен болзо) оодорго, јарарга јарабас, нениҥ учун дезе јаҥыс турган айылга айылдаш болуп, јаманнаҥ, јеткердеҥ корып јат. Карыны тӱнде јарарга јарабас (Асканакова Е. К., 1926 јылдыҥ).
5. Карыны таштабай, эжиктиҥ бажына илер, аҥдап барза, таганга јӧлӧӧр (Кеденова Т. В.).
6. Ӧжинниҥ бир јанын байбаш дежет. Ӧжинди байбаш јанынаҥ јарарга јарабас. Ол јаҥ мындый кеп-куучынла колбулу: «Азыйда бир јокту јаткан кижи балдарына азып берер курсак јок болордо, бай айылдажыныҥ бир койын уурдайла, экелип, балдарына сойып берген. Балдары этти јип, сӧӧкти байбаш јанынаҥ јарарга јадарда, адазы токтодыптыр: «Балдар, сӧӧкти байбаш јанынаҥ јарбагар, кӧӧркийдиҥ малы астабазын – кӧптӧзин. Айылдажыста бар учун једижип турбай». А бу ӧйдӧ бай айылдажы койы јок болордо, јокту айылдажына серенип, олордыҥ айлын кетеп, тыҥдап турган ӧй болгон. Мындый сӧстӧрди угала, «Уурдаган да болзо, килеҥкей болуптыр, јокту неме јигей ары» деп сананала, оныҥ уурызын да тутпай, јана берген. Оноҥ ло бери сӧӧкти байбаш јанынаҥ јарбас деп јаҥ албатыда артып калган. Малдыҥ астайтаны-кӧптӧйтӧни байбаштаҥ база камаанду эмтир» (Санин Г. А., 1950 јылдыҥ, саал сӧӧктӱ).
7. Јодо ло карыда челдер бар. Карыныҥ челин, кандый да тойу болзо, таштабас, јододыҥ челин канайып та аштаза, јибес (Тонтушева М. С., 1927 јылдыҥ, јытас сӧӧктӱ).
8. Кары ла сӱскенекти айылчыга салбас. Олорды айылдыҥ ээлери бойлоры јиир учурлу, нениҥ учун дезе кары ла сӱскенекте айылдыҥ ырызы. Айылчыга салза, ол айылдыҥ ырызын «јип салар» (Тонтушева М. С.).
9. Сӱскенекти келин кижи челдеерге јарабас – кайнына сӱзер. Кӧнӱ барып сӱспес, болгобос јанынаҥ табарар (Курманов М. И., 1919 јылдыҥ, јабак сӧӧктӱ).
10. Алдында ӧйлӧрдӧ улус бойыныҥ салымын, јӱрӱмин, кандый бир јуук кижиниҥ јолын билерге, јарын алып, јарынчыга баратан. Койды сойып јиген соҥында, јарынды таштабас, ӧрӧ кыстап салар. Јарынды мындый учуралдаҥ улам байлап, ӧрӧ кыстап баштагандар: «Алдында аҥчы кижиниҥ ады армакчызыла божоно бертир. Байагы кижи адын бедиреп барза, ады та неге де илинеле, токтоп калтыр. Келеле кӧрзӧ, аҥныҥ јарды јерде узак јадала, јерге јаба бӱдӱп калтыр. Ортозындагы сӧӧк кургайла, јарылган эмтир. Ол јарылган јерине аттыҥ армакчызы илинген эмтир. Оноҥ ло бери «кижиге болужы јеткен сӧӧк» деп байлагылаар болгон» (Санин И. С., 1930 јылдыҥ, саал сӧӧктӱ).

Јарынныҥ эдин јаҥыскан јибес, ӱлежер. Оны таайыныҥ кӧзинче челдебес.

Јарынды таштабас: ондо ээзиниҥ јӱрӱми бичилип калган, јаман неме оноҥ кижи керегинде билип алар (Санин В. К.).

11. Јарындаза, јаҥдаган кижи оны соколдобос, ӧлӧҥниҥ кылыла кӧргӱзер. Ӧлӧҥлӧ ороп, отко кӱйдӱрер. Јарынныҥ тӱби казаны болор. Толо эмес, тереҥ казан јакшы: кижиниҥ јӱрӱми эмди де узак, ол эмди де јӱрер, јӧӧр. Орто казан база јакшы: база да јӱрӱм бар. Казаны толо болзо, јӱрӱми учына једе берген.

Казанныҥ алды – оды. Ортозыла барган сӧӧктиҥ бажы – омок. Омоктыҥ тӧзиндеги болчок, јарындадып турган кижиниҥ айлында барлу кижи бар болгонын керелейт. Ийнек ле ат јолын јарынныҥ эки кырынаҥ кӧрӧр. Кырлары чичке болзо, мал-ажы ас, јалбак болзо, малы кӧп кижи. Јалбайта малы тепсегени болор.

Јарынды ыжыктап, кӱнге кӧрӧр. Јарынныҥ кӧп јаны агара кӧрӱнгени — Алтайы бу кижини корулап јӱргенин темдектейт. Јарынныҥ кӧп јаны караҥуй кӧрӱнзе, Алтайы корулабай турганын сестиргени. Ол тушта јерин кӧдӱрип, байлап салар керек (Санин И. С.)

12. Эдин јиген кийнинде кажыкты таштабай, чогор јаҥду. Кажыкта балдарыныҥ ырызы (Тонтушева М. С.).

Кажыкты чачпас, ӱребес: кее болор. Кее – јиген курсагы ашка бодолбой турганы. (Сандяева А. Б.).

Кажыктарды таштабас, јуур. Јӱске јетире јуулза, кӧмӱп салар, оноҥ малы кӧптӧӧр (Кендиенова Р. С.).

13. Ӧскӱс-мооно (ӧскӱс-бооно) кабыргалардыҥ учында болот. Ада-энелӱ кижи ӧскӱс-моононыҥ эдин јибес, улуска салбас (Санин В. К., 1959 јылдыҥ, саал сӧӧктӱ).
14. Јалмашты эки кижи удура-тедире отурып, этти оныҥ ӱйдинеҥ ӧткӱрип јиир. Ол тушта бой-бойын санажып јӱрер (Санин В. К.).
15. Учаны той тушта кыстыҥ ада-энезине сӱбе (ӱч кабыргазы) јок салбас. Сӱбе јогынаҥ салза, уча салганына бодолбос. Оны учурлап кижиге салганда, аҥдандыра салбас, куйрук јанын кижи јаар баштандырар.
16. Тӧшти ака-јеҥезине, ӧскӧ дӧ тӧрӧӧндӧрине, башты таайына салар. Је башты јаҥыскандыра эмес, ого ӧскӧ эт  кожо салар.
17. Томыкты самтар эдип челдебес: балдарыныҥ кийими самтар болор.

Койонныҥ томыгын јийле, айдар:

Ус болзом, колымнаҥ чык,

Чыйрак болзом, будымнаҥ чык!

Ол тушта кижиниҥ колынаҥ, чыйрак кижиниҥ будынаҥ болчойо чыгар (Санин В. К.).

Томыкты ийтке бербес, ӧрӧ салар (Тадышева М. С.).

Малдыҥ томыгын јараш челдезе, кызы јараш болор, торсыгын јараш челдезе, уулы јараш болор (Кеденова Т. В., Орсулова З. В.).

18. Мал сойзо, карды тӱктӱ болзо, кар јаан болор, карды чала тас болзо, чыгып јаткан кышта кар ас тӱжер.
19. Малды керде-марда этке айдаза, куйругын кезип алар, анда малдыҥ кежиги.

Кой малды тӧжӧк јокко сойбос (Тадышева А. А.).

20. Бекпийекти (бекпелјикти) терип-терип, ийтке берер. Оны јара чабала, јилигиле мылтык сӱркӱштеер.
21. Јумурдыҥ учын кезеле, отко берер.

Јумурдыҥ оозын јаан кеспес, балазыныҥ оозы јаан болор (Кендиенова Р. С.).

22. Мӧӧнди тӧгӱп јатса, куучынданбас: ӱзӱле берер.

Мекечи кижи малдыҥ сӧӧгин ӱйелеп болбос.

Мал сойзо, ыйлаакту болзо, малдап турган кижи ыйлап туруп малдаганыныҥ темдеги (Тадышева М. С.).

Айдарда, мал-аштыҥ кажы ла ӱйе-сӧӧгиниҥ учуры ээзиниҥ јӱрӱмине јаан камаанду болгонын ӧрӧги айдылган чӱм-јаҥдардаҥ биледис. Мал-аш, кижи, ар-бӱткен бой-бойыла колбулу болгонын сезедис.

 Наталья САНИНА,

Лилия ТАБУЛГИНА