Алтайдын Чолмоны

Ӧзӱмис бойыстаҥ камаанду

29.01.2019

Алтай Республиканыҥ ӧзӱми јурт ээлемниҥ айалгазынаҥ чике камаанду. Јаҥы јылга тургузылган амадулар ла темдектелген иш-тош керегинде јурт ээлем аайынча министр Владислав ТАХАНОВ куучындады.

–Ӧткӧн јыл јурт ээлемге кандый болды?

–Калганчы эки јыл кӱч болгон. Ар-бӱткенниҥ айалгаларынаҥ улам азырал ас белетелген. Былтыр јаҥмырлар, јааш-јут болордо, оныҥ алдында јылда кӱйгек болгон. Азырал ас болордо, улус малды кӧп табыштырган, малдыҥ тоозы, алдында јылга кӧрӧ, астап калган.

–Тургуза ӧйдӧ ӱлекер иштердиҥ айалгазы керегинде куучындап берзеер?

–2012 јылдаҥ бери јурт ээлемди ӧскӱретен јаан ӱлекер иш улалып јат. Оныла коштой аш-курсакла бойыс јеткилденерис јанынаҥ иштер ӧткӱрилет. Озо ло баштап биске бойысты этле, сӱтле, маала ажыла јеткилдеп алар керек. Оныҥ учун Арасейдиҥ јурт ээлем аайынча министерствозында бу иш 2024 јылга јетире јӧптӧгӧн тургузуда бичилип калган. Ол ӱлекердиҥ учында бистиҥ једетен једимдерис тоолорло тургузылган. Тергеебисте јылдаҥ јылга укту малдыҥ тоозын араайынаҥ кӧптӧдӧр, этти аларын, сӱтти саайтанын ончо ло бийиктедер керек. Темдектеп алза, бисте малдыҥ текши тоозы 460 муҥ болзо, олордыҥ уктузы 39 муҥ – 7% болуп јат. Тургузылган планла болзо, 2024 јылга јетире бу тоо ас ла дезе 12% болор керек. Оныҥ учун малдыҥ угын јарандыратан ишти эрчимдедип апарар керек.

Онойдо ок сӱт јанынаҥ алзабыс, сӱттеҥир уйлардыҥ тоозы астап јат. Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ республикада бир уйдаҥ јыл туркунына орто кеминде саап турган сӱттиҥ кеми 3,2 муҥ литр болзо, Арасейде бу тоо 5 муҥ литр болот.

Азырал јанынаҥ бис база соҥдоп турганыс. Малдыҥ тоозын кӧптӧдип те турзабыс, азыралды эрчимдӱ, арбынду белетеп болбойдыс. Зоотехниктердиҥ некелтезиле болзо, бир тын малга кыштаарына орто кеминде 16-18 центнер азырал белетеп алар керек. Быјыл бис бойыстыҥ кӱчисле 4,2 центнер белетеп алганыс. Јетпес азыралды коштой јаткан Алтайский крайдаҥ садып аладыс. Садып алатаны бистиҥ экономикага база келишпейт, мынаҥ улам ичкери барарга тутак болуп јат. Оныҥ учун азырал белетейтен иш АР-дыҥ башкарузында јаан ајаруда турат. Мынаҥ ары азыралла јеткилдешти ӱч катапка бийиктедер керек, ол јогынаҥ кандый да кыймык болбос ине. Азыралды белетееринде озо ло баштап алдында ӧйлӧрдӧ кыра салынган јерлерди орныктырар иш турат. Бӱгӱн кӧп кыра јерлер чачылып калган ла совет тужындагы јерлердеҥ 34 муҥ гектар јер кыраланбай јат, кӧп сабазы баргаага бастырып салган. Кем де оны одор эдип тузаланат, кем де оныҥ јӱк ле ӧлӧҥин чабып алат. Чачылган кыраларды орныктырып, кыралаар керек. Бу иш бисте баштапкы јерде турат.

Оноҥ ары ӱрендерле иштейтени база ајаруга алынар. Кӧп учуралдарда фермерлер ле аргачылар баазы јабыс ӱрен садып аларга белен. Је јабыс баалу ӱрен кӧп сабазында азырал аш болуп јат. Ондый ӱреннеҥ кӱскиде алган аш та ас болот. Мындый учуралда бис бойысты бойыс тӧгӱндеп јадыс. Бу јуукта јаан куучын билим јанынаҥ база ӧткӧн. Ӱрендердиҥ селекциязын орныктырып, билимле бек колбуда иштейтени ајаруга алынар. Ӱренниҥ ӧзӱп чыгатан ийде-кӱчин кӧрӱп, пробалар алып, олорды шиҥдеп кӧрӧр арга болзын деп, бу ишти орныктырып јадыс.

Удобрениелерле иштеери база бир јаан ууламјы. Арасей ичинде бир гектар јерге 25 кг удобрение салынып турган болзо, бисте ол ло кире јерге бир килограмм удобрение салынат. Бу сӱрекей ас. Јердиҥ фосфоры, азоды ла о. ӧ. кошмокторы астап, јер там ла артап јат. Бир јанынаҥ фермерлерде ле аргачыларда ол удобрениелерди јайып салатан машина-техниказы јок болгоны база салтарын јетирет. Је иштеп турган ээлемдер бойлорына керектӱ техниканы лизинг ажыра ба, кредитке бе алып алза, јурт ээлемниҥ министерствозы оныҥ 40 процентин кайра јандырып берет.

–Бистиҥ тергеебисте кооперативтердиҥ ӧзӱми, ичкери јолы керегинде нени айдарга јараар?

–Јерле иштейтени јаан ајаруга алынар учурлу. Алдындагы кыра јерлерди орныктырып, кыралаар керек. Колхозтор ло совхозтор јайрадылган кийнинде албаты-јон бойыныҥ пай јерлерин алып, туш-башка барган. Сананган улус јердеҥ тудунып, иштеп, ээлемдер тӧзӧгӧн. Је кӧп јерлер јадып калган, ол јерлер иштебей јат. Мынаҥ улам бу јерлерди ајаруга алып, кооперативтер тӧзӧп, бу јерлерди кӧдӱрер керек деп, бис аймактардыҥ башкартуларына, таҥынаҥ улуска баштанып јадыс. Бистиҥ јерлерис ас, оныҥ учун бис јеристи чеберлеп эдинер учурлу.

Туристтер кӧптӧгӧни, улус базалар тудуп, иштеп турганы – онызы база јакшы. Је бир јанынаҥ кӧрзӧ, ол туристический базаларга бир калбактаҥ, бир оогоштоҥ до болзо, јерлер тӱҥей ле барып јат. Јалтамчылузы – ол бистиҥ јакшы тӱс деген кыраларыс, покосторыс, суулардыҥ јанында јараш јерлерис барып турган.

Кооперативтер тӧзӧгӧн улус учредительдер болуп јат. Олор биригип, ончо ишти ӧмӧ-јӧмӧ эдер учурлу. Бириккен улустыҥ чыгымдары астайт. Темдектезе, кӧп сабазында сӱтти барып табыштырарында кажы ла кижи таҥынаҥ бойыныҥ кӧлӱгиле апарбай, биригип, бир спецтехникала тартса, кирелтелӱ болор.

Онойдо ок ол ло байагы ӧтӧк-удобрение чачатан техниканы кажыбыс ла садып алар аргабыс ас. Бир-эки кӱнге иштенерге болуп ондый јаан, баалу техника не керек? А биригип алза, ого чыгым ас барар. База бир шиҥдеп кӧргӧн неме – ол гранттар алып турган фермерлеристиҥ јерлерин алзабыс, кажызында ла 10-15 гектар јер болуп јат. Бис олорго «Беларусь» трактор берип јадыс. Је бир-эки јылдаҥ оныҥ кандый бир темири ӱрелетен беди, кӧлӧсӧзин солыйтан беди – ончозы фермердиҥ карманынаҥ чыгымдалып јат. Ӧмӧ-јӧмӧ иштезес, ол «Беларусь» трактор 60-100 гектар јердиҥ ижин јаҥыскан ла иштеп салатан кӱчтӱ. Бу айалгаларды ончо ло јазап сананып, экономика јанынаҥ чыгым чыгатанын астадарын шӱӱр керек. Темдектезе, Шабалин аймакта картошко отургызар кооператив тӧзӧлгӧн, ол эрчимдӱ иштеп јат. Улус мынайда биригип иштезе, олорго болужып ийер аргабыс бар. Ол ло картошконыҥ тӧзин кӱбӱредип јазаар комбайн садалды ба, оныҥ баазынаҥ 60 проценти кайра јандырылар. Ондый программалар бар. Је таҥынаҥ фермерлердиҥ кажызына ла болужайыс дезебис, бюджетте андый арга јок. Ӧскӧ талаларда кооперативтер кӧп тӧзӧлип, ӧзӱм јолын јакшы алынган. Ол кооперативтерде бойыныҥ иштеп алган акчазы да, аргалары да бар. Чынын айтса, олор бисти он јылга озолой берген деп айдарга јараар.

–Бистиҥ тергеебисте канча кооператив бар?

–40 кооператив бар, олордыҥ эрчимдӱ иштеп турганы 28 кире. Бисте бу јаҥы-јаҥы ла ӧзӱм алынып, баштапкы ла алтамдар эдип турган ууламјы. Бу јолло биске барар керек, кажыбыс ла бойыныҥ алдында башкаланбай, ӧмӧ-јӧмӧ иштенер керек. Алдынаҥ бери ӧбӧкӧлӧрис те айдып јат – ӧмӧ-јӧмӧ иштензес, бир неме болор деп.

–Јурт јерлерди ӧскӱрип јазайтан ӱлекер мынаҥ ары улалар ба, айалгазы кандый?

–Эйе, ол јаан ӱлекер «Устойчивое развитие сельских территорий» деп адалып јат. Анда бир канча ууламјылар бар. Ол тоодо суу, газ ӧкӱретен, јолдор јазайтан, ФАП-тар тудатан, школдор, стадиондор, балдардыҥ площадкаларын јазайтан иштерди бу ӱлекерге кийдирип, бӱдӱрер арга бар. Темдектезе, газ ӧткӱрери эмди Майма аймакта ӧдӧт, тургуза ӧйдӧ Манјӱрекке барган. Тоолу јылдаҥ Чамал ла Шабалин аймактарга једер.

Бу ӱлекердиҥ тузазы јаан, је мында иштерди бӱдӱрери-неҥ озо муниципалитеттер ле јурт јерлердиҥ башкартулары проектно-сметный документацияларды, экспертизаны бойыныҥ аргазыла эдер керек. Айдарда, тӧзӧлмӧлӧрдӧ лӧ јурт ээлемдерде акча-манат јетпей турганынаҥ улам ӱлекерле иштеери тутакту болуп јат. Бу ӱлекерге кирерге озо ло баштап акча-манат бедиреер керек.

–2019 јылда јаҥы ууламјылу кандый иштер ӧткӱрилер?

–Бу јылда президенттиҥ јакарузыла јаан ууламјылу иш баштап јадыс. Ол јурттарда јол јазаары. Бу иш экспорт јанынаҥ ууламјылу. Нениҥ учун дезе бу ууламјы јаан ајаруда. Ӧткӧн јылда бистиҥ тергее јӱк 9 млн долларга экспорт эткен. Сыгынныҥ мӱӱзи Корей ле Кыдат ороондорго барып јат. Папоротник-орлякты Турачак аймактагы кооператив белетеп, Јопон јерине аткарат. Былтыр олор 50 тоннага контракт тургускан. Келер ӧйдӧ јопондор бу ӧзӱмниҥ бир тонназын садып аларга белен. Гран ары јанынаҥ бистиҥ јердиҥ ӧлӧҥ чайларын алып јат. Былтыр чаал агаштарды ӧскӱрип, Монгол јерине саткан. Эчкилер Узбекистан јаар, јылкы мал Казахстан јаар садылат. Бу ончозы экспорт болуп јат. Је мынаҥ ары бис бойыстыҥ продукциябысты эдип, экспортко аткарар керек. Ол эттеҥ каазы-картаны, колбасаны ла оноҥ до ӧскӧ курсак-тамакты белетеп, курсак-тамагысты эдип, садуга јетирип, садарын бис бойыс кӧрӧр учурлу. Мынайда иштезес, бир јанынаҥ ол иштеер јерлер, экинчи јанынаҥ каландарыс та мында артар. Бойыс кыймыктанбай отурзабыс, биске кем де болушпас.

–Эрмек-куучын учун јаан быйан. Тургузылган амадуларга ичкери јол једимдӱ болзын.

С. АБЫСОВА куучындашкан

Тергееде быјыл 460 муҥ тын мал кыштап јат. Малдыҥ кыштузы кеминде ӧдӧт деп, јурт ээлем  аайынча министерство јетирет. Чаган айдыҥ 10-чы кӱнине јетире ӧйдиҥ туркунына азыралдыҥ 48412,2 тонназы  тузаланылган. Онызы ончо бар азыралдыҥ 26 проценти.

Кышка белетелген 259352 тоннадаҥ кату азырал – 200,8  тонна (77 %) арткан, ол тоодо ӧлӧҥ 58,2 муҥ тонна, силос – 19,3 муҥ тонна, концентрированный азырал  ла аш – 4,7 муҥ тонна.

Республикада малдыҥ азыралы кажы ла тын малга орто тооло 3 центнердеҥ келижет. Эҥ кӧп азыралла Майма, Чой ло Турачак аймактар јеткилделген болгон. Мында мал кыжыла азыранты болгонынаҥ улам бир тын малга 2-9 центнердеҥ келижет.

Бийиктей аймактарда (Кош-Агаш, Улаган) бир тын малга келижип турган азыралдыҥ кеми 1,2-1,3 центнер.  Кабыруда јӱрген малга бу кире азырал јеткил деп чотолот. Је оныла коштой, бу аймактардыҥ сегис ээлеминде ӱзеери азырал белетелген — 14 муҥ тонна ӧлӧҥ лӧ 1,7 муҥ тонна аш.

Озолондыра шӱӱп кӧргӧниле, малдыҥ азыралы кочкор айдыҥ ортозы киреде суруда болор аргалу. Эм тура азыралдыҥ баазы бир кеминде турат.

Быјыл мал-ашты кыштадып јаткан кышкы турлулардыҥ текши тоозы 3567. Уй-малга  белетелген 1617 кыштуныҥ тоозында  уйлар тудар 787 јер, бозу тудар 316 јер, јаш бозулардыҥ 50 профилакторийи, уй тӧрӧдӧр 68 јер, јаш мал тудар 147 јер. Онойдо ок јылкы мал турар 377 јер, кой турар 895 јер озолондыра белетелген болгон.

Текши кӧргӧжин, ӧткӧн 2018 јыл Алтай Республиканыҥ аграрийлерине јеҥил эмес болгон. Былтыр јаскыда ар-бӱткенниҥ айалгаларынаҥ улам кӧп ээлемдер кыра ижин ӧйинде ӧткӱрип болбогон. Анчада ла Оҥдой, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Улаган, Кош-Агаш аймактарда айалга кӱч болгон.  Россияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ Россельхозцентри экспертиза ӧткӱрип, чыккан чыгымды баалап кӧргӧн. Анайып, 34 ээлемниҥ  чыгымы 14126,05 муҥ салковой болгон деп, јурт ээлем аайынча министерство јетирет.

Ӧткӧн јылдыҥ јаҥар айында АР-дыҥ башкарузы РФ-тыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла јӧптӧжӱ тургузып, республиканыҥ јурттагы ээлемдериниҥ чыгымын тал-ортолой бӧктӧп, јӧмӧлтӧ-болуш эткен. Текши кеми 7021065 салковой  акча чыгым чыккан ээлемдердиҥ тоозына киргендерге (№ 570-р, 16.10.2018 ј.) тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозы ажыра кӧчӱрилген.

Онойдо ок кызалаҥ тушта мал-аш чыгымдалганынаҥ улам акча-манат јанынаҥ јаан јылыйту болбозын јеткилдеерге, ээлемдер мындый учуралдарга страхование эдип, корыланзын деп, АР-дыҥ јурт ээлем  аайынча министерствозы јетирет.