Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Айланайын Алтайым, ардак јӱрер јӱрӱм береер!

05.02.2019

Эне-јерин байлап бажыратаны алтай албатыныҥ јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала јаҥдап келген чӱм-јаҥы. Јер-Эне ээлӱ, быйанду, байлу, ого бажырып, алкап, Алтай-Кудайынаҥ болуш сурап, айдынып-алканып јӱрген албаты амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко јадар.

СССР-дыҥ ӧйинде эл чӱм-јаҥдар тудуулу болгон. Чага байрамнаҥ болгой, кижи бойыныҥ той-јыргалы тужында чегедек кийимин кийерге, чачына јарангыштар тагынарга јарабас болгон. Бистиҥ јаш тужыстагы ӧйисте айыл-јурт тӧзӧп, той-јыргал этсе, чӱм-јаҥдар орус ээжиле ӧдӧтӧн эди.

Је ондый да болзо, алтай улус бойыныҥ чӱм-јаҥдарын ундыбай, ал-сагыжында, јӱрегинде алып јӱрген. Колхозтыҥ, партияныҥ башкараачылары турлуга кӱнӱҥ сайын келбеген эмей.

Оныҥ да учун туш-башка турлуларда јаткан койчы-малчылар Јаҥы јылды уткыырга кочкор айдыҥ јаҥырганын сакыйтан. Мениҥ ада-энем бастыра јӱрӱмине мал кӧргӧн улус болгон. Келетен Јаҥы јылды сакып, кӱстеҥ ала белетенетен. Сыгын айдыҥ учы јаар аракызын азып, тажуурга урала тургузып салатан. Согум малды сойоло, ӱчелеп болчоктойло, карга кӧмӱп, кӱлтелеп койотон. Кӱлтелеген согумды ийт-куш чачпазын деп, ӱстине одын эдип кургаткан ӧтӧкти чогуп салатан. Кочкор ай јаҥырарга јетире кӱн узап, јылый берер. Эт ӱрелбезин деп, ондый кӱлте јазайтандар. Мениҥ ӱйемниҥ јаш тужында турлуда сок јаҥыс кийис айыл болгон. Кажаан-чеден јок, азырал-ӧлӧҥ дӧ тартпайтан.

Ӱкердиҥ, јылдыстардыҥ айланышканын темдектеп кӧрӱп, кочкор ай јаҥырардаҥ озо эбиреде турлуларда јаткан улусты элчилеп, кандый кӱнде келерин табыштап салатан. Айдыҥ эжер јаҥызында јуулган айылдаштарыла кожо саҥ салып, обоо-очогына от кӱйдӱрип, акты-сӱтти ӱрӱстеп, Айга-Кӱнге, Ада-Кудайга мӱргӱп јадылар. Эт-јууны теејилеп, Эне-Алтайдыҥ ээзин уткып, алкышчылар саҥды, очок-тагылды эбирип алканадылар. Олорды ээчий ончо келген улус, бала-барка кӱн аайынча очокты эбирип, алама-шикир курсагын саҥга салып, Ада-Кудайын, Алтай јерин, албатызын алкайдылар.

Байрамныҥ ээжилерин кыскарта эске не алынып бичиген дезе, Чага байрам ол ӧмӧлик байрам деп јартап саларга. Озогы улуста, ас та болзо, биригип, маргыжып ойнойтон ойындары болгон. Эҥ учурлузы ат јарыш, кажык, тебек, шылба, кырдаҥ јыҥылаары. Шылба ойын – таштыҥ ӱстине таҥма тургузала, кемниҥ колы, кӧзи чикечил, мерген, чечен болгоныла маргыжып мергедейдилер.

Кажык ойынды кӧбизинде уул балдар эмезе эр улус ойнойтон. Чага байрамга келгендер баштыкту кажыгын алганча келетен.

1993 јылда Такаа јыл кирип турарда, Эре-Чуйдыҥ бажында Кӧкӧрӱ јурттыҥ улузы Чага байрамныҥ јолын ачып кӧндӱктирген. Колхозтыҥ председатели Ырыс Якпунов, алтай тилдиҥ ӱредӱчизи Край Адарович Бидинов, баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи Клариса Езенбеевна Енчинова, культишчи Динара Параева, колхозтыҥ профсоюзыныҥ јааны А. М. Суразова, школдыҥ ӧмӧлиги ӱренчиктериле кожо, ончо колхозчылар Чага байрамды чӱмдӱ, јараш эдип башкаргылаган. Байрамныҥ ээжилерин билер улус ол тушта эзен болгон.

Андый ла ок алкышчы-быйанду јаандарыс Тосток Анчинов, Кӧчкӱнбей Илюшев, Петр Чоюнов, Бээзи Темдекова, Јашпа Михайлова, Одуун Самунова, Беӱји Бойдоев ле оноҥ до ӧскӧлӧриниҥ ады-јолдорын адап, мӧҥкӱликке ундыбай, агару ак санаалу, алкыш-быйанду јӱрер керек. Олорго баш болзын.

Чага байрам деген солун табышты угала, бичиичилер Аржан Адаров, Борис Укачин, филология билимдердиҥ кандидады Клара Ергековна Укачина, «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ корреспонденттери келип кӧрӱп, сӱӱнип, оморкоп барган эди. Оноҥ ло бери ончо јурттар Чага байрамды эске алып, олордоҥ јозок алып, бирӱзи бирӱзинеҥ артык ӧткӱрип баштаган. Эмди Чага байрам республика ичинде ӧткӱрилип турганы сӱреен јакшы керек.

Ӧткӧн јылда Чага байрамныҥ 25 јылдыгына учурлалган ойын-јыргалды Кӧкӧрӱ јуртта текши аймак кеминде ӧткӱрдилер. Юбилейлик Чага байрамга АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председатели В. Н. Тюлентин, депутаттар Н. М. Малчинов, У. А. Альпимов, бичиичи, журналист Т. Т. Яйтынов ло оноҥ до ӧскӧлӧри келип јӱргендер. Кош-Агаш аймактыҥ башкартузы, ончо јурттардыҥ чыгартулу командалары бойыныҥ кеп-кийимин кийген, јараш транспоранттарын тудунган парадка турдылар.

Мында Пазырыктыҥ баатырлары, Ӱкектиҥ јаражай кыстары Ыйык туулардыҥ кочкорлорын кӱреелей туруп бијелейт. Кочкорлорды агыртып, аҥдаган баатыр кептӱ аҥчылар ийттерин јединген јӱргӱлейт. Олордыҥ кийнинеҥ ок-јааларын тудунган аҥчылар, аҥдарды аткан эдип бије тебет.

Алтай Республиканыҥ артизи Роман Саланханов бойыныҥ чӱмдеген кожоҥыла, кӱӱзиле сценада ончо артисттерди јууй тартып, кожоҥын баштады. Ончозы ак кийимдӱ чыгала, Сайлугемниҥ бажынаҥ ак кар кӧчкӧлӧнип келеткендий кӱрее бије ойногылады. Кеп-кийимдерди јарандырган кулја-таҥмаларды айдар арга јок. Кӧслӧ кӧрӱп, јӱрекле сезер керек. Мындый јараш, чӱмдӱ, оморкодулу ойын-јыргалды Кӧкӧрӱниҥ улузы клубтыҥ эжигинде јазаган тош сценада ӧткӱрдилер. Корон сооктоҥ коркыбай, јаан сооктоҥ јалтанбай, кичинек болчомдор јииттерле теҥ-тай ойногылайт.

Ары кӧрзӧ — ай кеберлӱ, бери кӧрзӧ — кӱн кеберлӱ артист келиндерис режиссер Оксана Тихонова, хореограф Вера Саланханова, культишчи Динара Параева ла оноҥ до ӧскӧлӧри Чага байрамды уткыган ойын-јыргалын јаркынду ӧткӱрдилер.

Кош-Агаш аймактыҥ эл-јонына Ийт јылды уткып, кӧс кылбыгар ойын-јыргал башкарган артисттерге, бала-баркага, јииттерге Кӧкӧрӱниҥ ончо эл-јонына јааннаҥ јаан алкыш-быйан айткан эдис.

Јараштаҥ јараш ойын-јыргал кӧргӱскенеерге сӱӱнип, оморкоп, узак јылдарга бек су-кадык јӱрӱгер, јайаанардаҥ јайылбагар, кежигердеҥ келтейбегер, кирбигерге јаш тийбезин, кийимерге кир јукпазын деп алкап турум.

Эре-Чуй – јердиҥ тӧбӧзи. Чага байрам Эре-Чуйдыҥ бажынаҥ башталып, Чуй суу чылап, агыны Кадын сууга кожулып, Алтай ичине јайыла бергени оморкодулу.

Клариса ЕНЧИНОВА,

ӱредӱликтиҥ ветераны

Какайдыҥ Јылтоолошко киргени

Алтай јылтоолошто Какай јыл калганчызына келижет. Јылдыҥ куйругы дезебис кайткай не?

Чага — јаҥы јылды уткыыр, саҥ салар (тагылыска арчын кӱйдӱрип, Алтайысты, бойысты арутайтан байрам). Бу байрам Айдыҥ јаҥырганыла, јылдыстаҥ камаанду ине.

Быјылгы Јылтоолошко Ийт јылды солып, Какай јыл кирип јат. Улус јастыра оҥдоп, Чочко јыл деп айдышпазын. Какай — јерлик аҥ. Бу аҥныҥ Јылтоолошко киргенин јарлу чӧрчӧкчибис Николай Кокурович Ялатовтыҥ миф-соојыҥынаҥ билип аладыс.

Н. К. Ялатовтыҥ айтканыла: «Алтай јылдардыҥ ады јер-јеҥес бӱткениле колбулу. Телекейде кургак јер јок, бастыра теҥис, суу болгон.

Јебрен ӧйдӧ јер-јеҥес бӱткелек тушта, Кудай ла Эрлик Айда јаткан дежет. Оноҥ олор Айдаҥ тӱжӱп, куучындажыптыр: «Бу учы-тӱби билдирбес теҥистиҥ ӱстине канайып јерди јайаар?». Экӱ эп-арга бедиреген. Эрлик теҥистиҥ тӱбинеҥ балкаш таап, оозына (эки јаагына) сугала, кату балкашты курына кыстап алып экелген.

Кудай дезе ӱч кер-балыкты тудуп, айрылышпас эдип јайаган. Онойып Кудай ла Эрлик ӱч Кер-Балыктыҥ ӱстине јерди, балкашты баштап јайаган. Бу ӧйдӧ Эрликке теҥистиҥ тӱбине канча катап тӱжерге келишкен. Јер бӱдӱрерге кӧп балкаш керек болгон. Јер бӱткен соҥында, Кудайга ла Эрликке агаш-ташты, аҥ-куштарды, кижини де јайаарга келишкен.

Эмди јер-телекейди кемге де башкарар керек. Бу ӧйдӧ Кудай айдыптыр: «Ондый болзо, ӱч маргаан эдели. Маргаанды кем алар, ол ак-јарыкты башкарзын. Кем ойноттырып ийер, алыс јерге атангандарды башкарар». Эрлик јӧпсинген.

Эки маргаанды Кудай јеҥерде, Эрлик ачынала: «Мен сенеҥ јаан, мен сени ӧлтӱреле, ак-јарыкты ла алтыгы ороонды бойым башкарарым» — деген.

Оноҥ отурган јеринеҥ ӧрӧ туруп тап эдерде, Кудай коркып, качып јӱгӱрген. Оныҥ качып јатканын кӧрӱп, Эрлик кийнинеҥ сӱрӱшкен. Олор та јойу јӱгӱрген, айса аткан октый учкан ба — оны кем билзин. Кудайдыҥ сӱри базылып, чагы чыга берген. Бу ла ӧйдӧ он балалу Какай јердиҥ кыртыжын тумчугыла аҥтарып, балдарын тазылдарла азырап турган. Кудай Какайдыҥ алдына јада тӱжерде, онызы оны јердиҥ кыртыжыла (јӧҥиле) јаап ийген.

Эрлик Кудайды таппай, кӧндӱре ӧдӧ берген.

Јердиҥ кыртыжын јабынган Кудай ӧрӧ турган бойынча, курчанган курын чечеле, бир учын теҥери ӧрӧ чачарда, јердиҥ тоозыны теҥериге чыккан, теҥериниҥ булуттары јерге тӱшкен. Кара туман канча тӱмен суулардаҥ кайнап чыккан. Кудай тоозынла, кайнап чыккан туманла кожо курдыҥ учынаҥ тудунып, теҥерини кууп, уча берген.

Эрлик Кудайды бедиреп таппаган, канайтсын, арга јокто Эрлик мынайда айдып кыйгыртыр: «Сен баштапкы маргаанды ала согуп, Курбустан болдыҥ. Экинчи маргаан учун сениҥ адыҥ Ак-Буркан болзын. Ӱчинчи маргаанды алган учун адыҥ Ӱч-Курбустан болгойыҥ. Сен мениҥ тынымды јалкын-отло кӱйдӱрип кыйба, мен бойым алыс јерге тӱжӱп, куу башту ӧлгӧндӧрди башкарайын!». Онойдо кыйгырала, Эрлик бойы ташту теҥис тӱбидӧӧн чӧҥӧ бергени ол. Оноҥ ло бери Эрлик јалкыннаҥ, оттоҥ коркор болуп калганы ол.

Эки кудайдыҥ маргааны тӱгенген, керектиҥ аайы-бажына чыккылаган кийнинде, Какай он эки јылдыҥ тоозына кожуларга келерде, Јер-Киндиги Энези оноҥ сураптыр: «Сен албатыга тузалу нени эткеҥ?». Какай удура айдыптыр: «Мен Кудайды Эрлик ӧлтӱрерге јаба једип келерде, оны аргадагам». Јер-Киндиги Энези Кудайдаҥ сураарда, ол: «Чын» деген.

Кудай ӧрӧ турала, Какайга айткан: «Сен мени ӧлӱмнеҥ аргадаган учун, сен албатыга тузалу болорыҥ. Сениҥ тӱгиҥди от-јалбышка ӧрттӧп, куйкалап, албаты курсак эдип тузаланзын».

Какай јыл кату јыл. Какай јылдыҥ кышкы куран айында куйун, салкын, шуурганду корон сооктор болзо, куран элик багырбаза, келетен Чычкан јыл кату болор.

Какай јылда, калык-јон, ајарыҥкай болугар: «Ӧмӧ-јӧмӧ иштеп, кериш-согуш јок, эптӱ јадыгар. Албаты ӧмӧ-јӧмӧлӧ иштезе, ӧӧн-бӧкӧн, кериш-согуш јок јатса, кандый да кату, кандый да кӱч јылдаҥ чыгар аргалу. «Јонныҥ мойны јоон» деген кеп сӧс тегиндӱ чӱмделбеген» — деп, јарлу чӧрчӧкчибис соојыҥын божотты.

К. УКАЧИНА,

филология билимдердиҥ кандидады

Саҥ саларыныҥ учуры

Саҥ салатан обоо-очокты тургузатан ташты бийик кырдаҥ ырымчы-белгечи, алкышчы эр улус экелип, јурттыҥ кӱнчыгыш јанына, бийик тӧҥниҥ ӱстине (јаантайынга тузаланарга) обоолоп салат.

Саҥ саларга белетеген очок-тагылдыҥ јанына јалама буулайтан јеле тартар. Эки талдыҥ сабактарын јерге кадап, тирӱ койдыҥ тӱгинеҥ каткан јипти кере тартып койзо, ол јалама буулаар јеле (бистиҥ јерде агаш ӧспӧс учун онойдо эдип јадыс).

Чага байрам – Ак байрам, Јаҥы јыл, оныҥ учун Ак-айаска, Кӧк-айаска учурлалган јаламаныҥ ӧҥи ак эмезе јаркынду кӧк болор. Јаламаны туйук буулап буулабайтан. Јаламаныҥ бир учы јазымы јок ӧрӧ кӧрӱп турар учурлу.

Бастыра кӱндӱ-кӱреени, алкышты, чачуны – ончозын ӧрӧ Кудайга, Алтай ээзине учурлап јадыс. Саҥга келген улус озо баштап јелеге јалама буулап, от, оныҥ кийнинде алкышчыны ээчий очок-тагылды кӱнгеери эбирип, алкыжын кимиректенип мӱргӱйт. Аҥылу амадап белетеп экелген аш-курсагынаҥ саҥга салып, мӱргӱп бажыргылайт.

Саҥга кулурдаҥ балыҥдар тудуп тургусканы бийик учурлу. Балыҥ 3 кочкор, 3 элик, 3 сыгын аҥдардыҥ сӱрлери. Балыҥды тудатан кижи аҥылу, колы ус, ырым-сезимдӱ болор, ол аҥдардыҥ сӱрлери бир де аксак-сынык, јемтик јогынаҥ јараштыра, килтиреде јазалар учурлу. Аксак аҥды Алтай ээзи албас. Кебинде: «Јериме јетирип болбозым» — деп айдар. Балыҥды тутакту тутса, оны эткен кижиге јаманы једер учун, оны албаданып, јараштыра кееркедип, акту кӱӱнинеҥ эдип јат.

Кажы ла кижи саҥга келердеҥ озо айыл-јуртын, алкы бойын, бала-барказын арутап, артышла аластанадылар. Саҥныҥ очок-тагылына чӱмдӱ, јараш алтай кеп-кийимиле келер.

Саҥ салган очок-тагылды эбирип, акты-сӱтти ӱрӱстеп, этти-јууны теејилеп айдатан алкыштар:

Айлу-кӱндӱ теҥериде

Ак Быркан кудайыс.

Кӱндӱ-айлу теҥериде

Кӧк Быркан кудайыс.

Алтайымныҥ алты талазы

Ачык турзын.

Тӧрӧлимниҥ тӧрт талазы

Тӱс турзын.

Айу јатпас арташтарлу,

Бӧрӱ јатпас бӧлчӧктӧрлӱ,

Эре-Чуйдыҥ ыйык туулары

Элен-чакка эзен турзын.

Ӱргӱлјиниҥ ӱч ӱйезин улалтып,

Тӧрбӧлјинниҥ тӧрт ӱйезин улалтып,

Учар куштар уйа тартып,

Ӧзӱп турзын.

Ак мӧҥкӱлердиҥ эдегинде

Алу аҥдар јайылып ӧссин.

Эре-Чуйдыҥ элбек чӧлдӧринде

Эрјине малыс јайылзын.

Кара башту калыгым

Канча катап кӧптӧзин.

Эрлӱ бӱткен эрлерис

Эне јеристи эрке корызын.

Эне бӱткен эпшилерис

Эркелеп балдарын ӧскӱрзин.

Кејимдӱ ат јайлаган,

Кејегелӱ эр јайалган

Эр киндиктӱ Эре-Чуй.

Бажы буурыл

Байлу Чуй.

Чӧӧк кайракан!

Айы-кӱним, Ак Јарыгым!

Ада-ӧбӧкӧлӧр алкап келген,

Ару саҥын салып келген.

Ада баалу Алтай јер!

 

Чаганыҥ алкыштары

Кан-Чарас алтайым,

Канча турган ӧзӧгим,

Кайракоон, баш болзын!

Кышкы кӱнде карлу,

Јайгы кӱнде јаҥмырлу,

Кайракоон, баш болзын!

Айлу-кӱндӱ Алтайга

Айылдап келдис ӧрӧкӧн,

Кӱн бырканду Алтайды

Кӱндӱлеп келдис, ӧрӧкӧн.

Кайракоон, баш болзын!

Отура тӱжӱп мӱргӱдис,

Оноҥ ары бажырдыс.

Кайракоон, баш болзын!

Кӱнчыгышту Алтайым

Ай јанына болгожын,

Алтын-мӧҥӱн кайа бӱткен,

Арказы болгожын,

Алтын-мӧҥӱн агаш бӱткен

Алтын Туу деп алтайым,

Актаҥ-сӱттеҥ амзагар,

Чӧ-ӧк дедим!

Эргек бийле томдойын,

Эки тажуур бодогор,

Алаканла томдойын,

Алты аркыт бодогор.

Кайракоон, баш болзын!

Эки казан чай астым,

Эриги јок ичигер,

Алты казан чай астым,

Ары јанынаҥ амзагар.

Кайракоон, баш болзын!

Тӧрт талалу Алтайым,

Тӧрбӧт ойрот каандарым.

Кайракоон, баш болзын!

Кара агажы черӱ турган,

Кату тажы куйак болгон.

Кайракоон баш болзын!

Тогузон айгыр мал туткан,

Тогузон јылга кур туткан

Элге-јонго быйанду

Эне болгон Алтайым.

Кайракоон, баш болзын!

Эне-Кырлык алтайым,

Эл баскан тууларым,

Чарас бажы тайгалар,

Чаҥкыр бӱткен Алтайым.

Кайракоон, баш болзын!

Мӧш агажы јаблак болгон,

Мӧҥкӱ кары суузын болгон

Эрјинелӱ Алтайым.

Эрке тынду талайым.

Кайракоон, баш болзын!

Айу јаткан арташтар,

Тӱлкӱ јаткан тӱкештер.

Кайракоон, баш болзын!

Чӧ-ӧк дедим!

Айлу-кӱндӱ теҥерим,

Ай бырканду албатым.

Кайракоон, баш болзын!

Ай јаҥыда алкап келдим,

Кӱн јаҥыда кӱндӱлеп келдим.

Ак ийнектиҥ урагын

Алып келдис амзагар.

Кайракоон, баш болзын!

Какай јыл айлан келди.

Ак малды корып турзын,

Ай бырканду албатыма

Алкыжаардаҥ беригер,

Ал санаазын јарыдар.

Кайракоон, баш болзын!

Мӧҥӱн болгон тайгалар,

Мӧш агашту Алтайым

Мӧндӱр-Соккон ичинеҥ

Алкап јадым, ӧрӧкӧн.

Кайракоон, баш болзын!

Бай Ӱлгенниҥ балазы эдис,

Бакты каанныҥ јеени эдис.

Кайракоон, баш болзын!

Алтайымнаҥ алганым,

Албатынаҥ тапканым

Ак ийнектиҥ урагы,

Ак сӱдинеҥ амзагар.

Кайракоон, баш болзын!

Очы сӧӧктӱ Эчиш ТОЕДОВ

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина