Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Јерлештердиҥ бӱдӱмјизине турарга

05.02.2019

РФ-тыҥ Государстволык Думазыныҥ депутады Иван БЕЛЕКОВЛО ӧткӱрген эрмек-куучын 2018 јылдагы ижиниҥ турулталары керегинде болгон.

–Иван Итулович, ӧткӧн јылда депутат ижигер керегинде нени айдарыгар?

–Ныкта иштӱ, стратегиялык јаан учурлу туштажуларлу ла баштаҥкайларлу јыл болгон. Једимдер де бар, 2019 јылда  бӱдӱретен ле, айса болзо, оныҥ да кийниндеги јылдарга улалып баратан иш, керектер бар.

Государстволык Думаныҥ депутады болуп, бистиҥ ороонныҥ јонјӱрӱмдик ле экономикалык, јон-политикалык ӧзӱмиле кӧнӱ колбулу јасакберим иште арга-кӱчим јеткенче турушкам. Јаҥыс та федерал јасактардыҥ ӱлекерлерин јӧптӧӧринде эмес, је, чокымдап айтса, темдектезе, Алтай Республиканыҥ агаш ла јурт ээлемдерине бюджеттеҥ јӧмӧлтӧ эдери јанынаҥ јӧптӧр чыгарарында, национальный ӱлекерлерди бистиҥ тергееде бӱдӱреринде, элдеҥ озо ӱредӱликтиҥ, су-кадыкты корыырыныҥ, культураныҥ сурактарын, эл-јонныҥ јонјӱрӱмдик корулажыныҥ сурактарын јӧмӧӧринде турушкам.

Тергеелер, федерал ла калыктар ортодогы јаан учурлу керектерди белетееринде ле ӧткӱреринде, анчада ла евразиялык колбулардыҥ сурактары аайынча, Алтай оныҥ кӧгӱс тӧс јери болгонын качан да ундыбай, кӧнӱ турушканым јаан учурлу деп бодойдым.

–Кандый иштер бӱткен ле Слердиҥ санаагарла кайда  когус јерлер арткан?

–Эдилген иштердеҥ баштайын. Алтай Республиканыҥ эпический энчизин корыыр, корулаар  ла таркадар амадула «Алтай Республиканыҥ эпический энчизи керегинде» јасак белетелген ле  ол кичӱ изӱ айдыҥ 13-чи кӱнинде јӧптӧлгӧн. Мынаҥ ары Россия Федерацияныҥ калыктарыныҥ эпический энчизи керегинде јасактыҥ ӱлекерин белетеери аайынча баштаҥкай эдерге турум.

ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик энчиниҥ озолондыра тооломына «Сокровища пазырыкской культуры» деген јаҥы культурный объект кийдирилген. Ол аайынча угузу туку 2015 јылда эдилген ле оны белетеери аайынча ороонныҥ археологторы, Алтай Республиканыҥ культура ла тӱӱки энчизиниҥ агентствозыныҥ билимчилери, культураныҥ тергеелик ле федерал министерстволорыныҥ специалисттери турушкан ӧмӧ-јӧмӧ иш ӧткӧн. Ӱлекерди белетеерине таҥынаҥ јӧмӧлтӧни Россияныҥ тыш керектер аайынча министри, ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча камыстыҥ председатели Сергей Лавров ло РФ-тыҥ тыш керектериниҥ министерствозыныҥ јакылталары аайынча элчи, ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча камыстыҥ каруулу качызы Григорий Орджоникидзе эткенин темдектеер кӱӱним бар.

2018 јылда бистиҥ тергее бир канча федерал партийный ӱлекерлерди бӱдӱреринде турушкан. Олор башка-башка, је бис бу ӱлекерлерге киргенис – сӱрекей јакшы темдек.

Бӱтпеген иштердиҥ тоозында, бойымныҥ шӱӱгенимле, элдеҥ озо экологиялык јеткерди болдыртпазыныҥ, ол тоодо бистиҥ агару Алтын-Кӧлистиҥ сурактары. Ол аайынча Россияныҥ президентиниҥ айтканы бар. Је бу сурактарла мен, Поволжский ле Байкальский тергеелердиҥ депутаттарын кычырып алып, иштеп јадым.

Јаан учурлу керектердиҥ тоозында анайда ок «Великие озера Евразии: законодательные аспекты» деген ороондор ортодогы кӱрее-куучынды, ондо доклад эткенимди, кӱрее-куучынды башкарганымды чотойдым. Бу керек Государстволык Думада ӧткӧн. Ондо «Союз священных озер» деген ӱлекерди белетеери аайынча мениҥ баштаҥкайым јӧмӧлтӧ алган. Је бу керегинде элбеде куучын башка болор.

–Слер «Культура малой Родины» деген јаан учурлу ӱлекердиҥ ижин башкарадыгар. Ол аайынча иш канайда ӧткӧн?

–Партияныҥ бу ӱлекери бистиҥ республиканыҥ бастыра аймак муниципал тӧзӧлмӧлӧринде ӧткӧн лӧ јурттарда культураныҥ 29 туразыныҥ материально-технический айалгазын јаҥыртар арга берген. Кажы ла аймакта 3-4 культура байзыҥдар јаҥыртылган.

2018 јылда РФ-тыҥ культура аайынча министри В. Р. Мединскийле, РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутады, Россияныҥ Геройы А. А. Карелинле тушташкам, оныҥ шылтузында  Алтай Республика федерал  бюджеттеҥ театрлык ишти јӧмӧӧргӧ 35,7 млн салковой болушту акча алган. Бу акча П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ иштеер бӧлӱктерине, Улаган, Кӧксуу-Оозы, Турачак  ла Майма аймактардыҥ культура бӧлӱктерине берилген. 2019 јылда арткан аймактарга акча чыгарары аайынча суракту бичиктер белетелген.

«Маадай-Кара» деген кай чӧрчӧкти республиканыҥ эл театрында тургусканын эҥ јаан учурлу керек деп бодойдым. Мен мыны 20 јылга чыгара сакыгам. Кай чӧрчӧкти тургузарында мениҥ нӧкӧрим, режиссер, РФ-тыҥ албаты артизи, ады-јолы бастыра телекейде јарлу Андрей Борисовтыҥ ӱлӱзи айдары јок јаан. Оныҥ тургускан «Восхождение на Хан-Алтай» деген ойын-кӧргӱзӱзи ле «Маадай-Кара» алтай калыктыҥ культуралык энчизиниҥ кӧмзӧ-байлыгын толтырган.

–Парламентарийдиҥ ижиниҥ аҥылу база бир бӧлӱги – иш аайынча јол-јорыктарда туружары. Ишмекчи јол-јорыктараардаҥ кандыйын аҥылап темдектеер эдигер?

–Мен СНГ-ныҥ керектери, евразиялык интеграция ла тӧрӧлдик колбулар аайынча јаан учурлу комитеттиҥ ижинде туружадым. Бу комитеттиҥ турчызы болуп, Государстволык Думаныҥ адынаҥ, Алтай Республиканыҥ адынаҥ эл калыктар ортодогы «Чынгыз Айтматов и вызовы современности» деген форумда турушкам, ол улу бичиичиниҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгына ла эмдиги ӧйдиҥ сурактарына учурлалган. Форум ӧйинде Кыргызстанныҥ президенти Сооранбай Жээнбековло тушташкам. Татарстан Республиканыҥ государстволык советниги, культуралар ортодогы колбулар аайынча ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу элчизи Минтемир Шаймиевтиҥ баштаганыла культуралык колбулар аайынча Казаньда ӧткӧн форумныҥ учуры анайда ок јаан болгон.

Абхазияда јол-јорыкла болуп, Јеҥӱниҥ кӱнине ле  республиканыҥ камааны јок јатканыныҥ 25 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥилерде турушкам. Анайда ок Абхазияныҥ президенти Рауль Хаджимбала, Тӱштӱк Осетияныҥ президенти Анатолий Бибиловло тушташкам.

– Иван Итулович, партияныҥ тооломыла тудулган  депутат  болуп, Слер Д. А. Медведевтиҥ тергеелик јондык приемныйында кыйалтазы јогынаҥ ӱнбереечилерле туштажар учурлу…

–Ол тоодо «Единая Россия» партияныҥ председателиниҥ Москвада Тӧс јондык приемныйында. Улустыҥ баштанып турган сурактары тегин эмес, кезик учуралдарда федерал кеминде болуш керек болуп јат. Кажы ла баштану аайынча мен депутаттыҥ адынаҥ сурулар бичигем. Анайда ок Кош-Агаш, Улаган ла Оҥдой аймактарда граждандарла јолугар туштажулар ӧткӱргем.

Кыскарта айткажын, мениҥ, албатыныҥ элчизиниҥ, ижи эл-јоныныҥ јилбӱлерин корыырыла колбулу.

–Таҥынаҥ бойоорго ӧткӧн јылда болгон кандый керекти эҥ учурлу деп чотойдыгар?

–Оный керектер ас эмес. Је эҥ учурлуларыныҥ тоозында  – Алтай Республикада алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ассоциациязыныҥ элбедилген јууны. Ол АР-дыҥ ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ узын ла профессионал белетенижин бийиктедер институдында кӱчӱрген айдыҥ учында ӧткӧн. Кӧрӱлген  тӧс сурак  тӧрӧл тилдерди ӱренеринде јасактарга эдилген кубулталар керегинде болгон. Алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ чыҥдыйын кӧдӱрери, школго ӱренерге јажы јеткелек балдардыҥ тӧрӧл тилин билер кемин бийиктедери јаҥыс та школдогы ӱредӱниҥ чыҥдыйынаҥ камаанду эмес деп, мен аҥылап темдектегем. Алтай тилди корыырга ла ӧскӱрерге  билениҥ, јондыктыҥ, государстволык јаҥдардыҥ ла школдыҥ арга-кӱчин бириктирер керек.

Бӱгӱн бис ичкери кӧрӱп, алтай тилди ӱредериниҥ  эмдиги  ӧйдӧги  ончо аҥылуларын чотко алып, ӧмӧ-јӧмӧ иштеер учурлу. Республикада алтай тилди ле литератураны ӱреткен  ӱредӱчилер баштапкы катап јуулып, турган курч сурактарды ачык айтканы сӱрекей јаан учурлу.

–Слер парламентарий, јарлу политикалык ишчи. Ол ок ӧйдӧ  – јайаан ишчи. Јайаан туштажуларыгардаҥ кажызын аҥылап темдектеер эдигер?

–Салым меге «Добровольчествоныҥ школыныҥ» чыгартулу улузыла туштажуда кӱндӱлӱ айылчы болуп туружар ырысту арга берген. Кожо ӧткӱрген эрмек-куучын сӱрекей ныкта ла курч болгон: евразиялык телкемде Алтайдыҥ тӱӱкизи ле учуры керегинде, культура, ӱредӱлик, туризм ле ӧскӧ дӧ бӧлӱктерде ӧзӱмниҥ јолдоры керегинде. Бисте республиканыҥ келер ӧзӱмин сананган сагышту ла јайалталу јиит ӱйе ӧскӧнин кӧрӧргӧ сӱӱнчилӱ. Олордыҥ тургускан сурактарын јаантайын ајаруда тудуп, бойлорына болужар керек деп чотойдым. Кандый ла јондыктыҥ ӧзӧтӧн тӧс аргазы јашӧскӱрим болгонын ундыбас керек. Олордыҥ ийде-кӱчин керектӱ коолго ууламјылаары айдары јок јаан учурлу – јиит улус ӧйлӧ теҥ алтаары ла бу ок ӧйдӧ бойыныҥ тазыл-тамырын, тилин ундыбазы, јаҥжыгуларын тооп јӱрери.

Јайаан иштеримниҥ тоозында «Сен кажы Алтайдаҥ?» деген бичигим ӧткӧн јылда кепке базылып чыкканы меге јаан учурлу болгон, бу орус тилле бичиген мениҥ баштапкы бичигим.

–2018 јылда парламенттеги иштиҥ турулталарыла Россияныҥ премьер-министри Д. А. Медведев Слерге РФ-тыҥ башкарузыныҥ кайралын табыштырган…

–Сениҥ ижиҥди баалаганы јакшы эмей. Је, канайдар, саҥ тескери де болуп јат…

– Кирген 2019 јылда јерлештериске ле бойыгарга нени кӱӱнзеер эдигер?

–Бойыныҥ Тӧрӧлин, бойыныҥ культуразын ла тӱӱкизин кичеерин. Ӧзӧктӧ амыр-энчӱ кӱӱн болорын, тӧрӧл лӧ јуук улузына ајаруны тыҥыдарын.

Бистиҥ тергеениҥ јадын-јӱрӱми, оныҥ келер  ӧйи учун кӧнӱ каруулу болгонымды ороонныҥ парламентинде иштеп, анчада ла јарт сезедим. Оныҥ учун бойыма чыдамкай болорын, Алтай Республиканыҥ, оныҥ эл-јоныныҥ тузазына  эткен ижим ле темдектеп алган пландарым бӱдерин кӱӱнзейдим. Јерлештеримниҥ бӱдӱмјизине турарга бастыра кӱчимди, билгирлеримди ле јӱрӱмдик ченемелимди берип иштеерим.

А. ВЛАДИМИРОВА

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина