Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Калыктыҥ оос чӱмдемелдериниҥ коручылы

05.02.2019

Алтай калыкта кандый ла ӧйдӧ ич-кӧгӱс телекейи байлык, кӧрӱм-сезими  тереҥ шӱӱлтечи-ойгорчылары, кайчылары, чӧрчӧкчилери ле ӧскӧ дӧ аҥылу јайалталарлу улузы болуп јат.   Олор ок калыктыҥ ич-кӧгӱс байлыктарыныҥ, чӱм-јаҥдарыныҥ ла јаҥжыгу-байларыныҥ коручылдарындый, олорды чактар ӧткӱре келер ӱйелерге улалтып, артырып келген. Ондый улустыҥ бирӱзи – тодоштордыҥ элбек отогында јаан јаштулардыҥ ла Беш ичиниҥ тоомјылу каргандарыныҥ бирӱзи Петек (Петр) ОЙНОШЕВ.

Петек Ечишевич Ойношевтиҥ јайаандык ижине учурлалган таныштырулу туштажу  Горно-Алтайск калада Најылыктыҥ туразында ӧтти. Ӧрӧкӧнниҥ тоозыла тӧртинчи бичигин – «Ӱч кыс» јуунтыны — бу јуукта «Алтын Туу» бичик басма кепке базып чыгарган. Туштажуга Петек Ечишевичтиҥ тӧрӧӧндӧри, билимчилер, журналисттер, бичиичилер јуулды. Мында П. Е. Ойношевтиҥ башка-башка ӧйлӧрдӧ чыккан бичиктериниҥ («Элдиҥ энчи сӧзи», «Эне-Бештиҥ јаҥары», «Абрам-Теҥис ле Кӧӧркий-Бараан» ла «Ӱч кыс»), оныҥ эске алынып айткан ла бичиген чӧрчӧктӧри кирген јуунтылардыҥ, онойдо ок билимчи уулы Василий Петрович Ойношевтиҥ јайаан јуунтыларыныҥ кӧрӱзи тургузылды. Оныҥ чыгарган бичиктерине кай чӧрчӧктӧр, кеп-куучындар, тегин чӧрчӧктӧр, кожоҥдор ло кеп сӧстӧр кирген.

Петек Ечишевич 1929 јылда Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртында чыккан.  1950 јылда Кула Кичешевна Анчинала айыл-јурт тӧзӧп, алтан јылдаҥ ажыра эптӱ-јӧптӱ јуртап, јети бала азырап чыдаткандар. Петек ӧрӧкӧн колхоз-совхозтыҥ ижинде эрчимдӱ туружып, кӧп иш бӱдӱрген: темир сулаачы, јылкычы, механизаторлордыҥ бригадари болгон.   Је кандый ла иш эткенде, јайаан сӧскӧ јилбӱзин, фольклорло колбулу јаан учурлу керегин артырбаган.

Таныштыруда баштапкы сӧсти «Алтын Туу» бичик басманыҥ јааны Татьяна Николаевна Туденева айтты.  Оныҥ эске алынганыла, бойыныҥ ӧйинде Василий Петрович «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязында корреспондент болуп иштеген. Бир катап Василий Петрович редакцияга адазыныҥ бичиген «Ӱч кыс» деп чӧрчӧгин экелген. Је  чӧрчӧк сӱреен узун учун, ол газетте јарлалбаган. Т. Н. Туденева бичик чыгарманыҥ директорына тудулып,  бу чӧрчӧкти кепке базар шӱӱлтеге келген. Бичик чыгарма бир јылга чыгаратан ла планга кирген 4-5 бичиктеҥ башка ӧскӧ  бичиктерди бойыныҥ аргаларыла  чыгарарга албаданып иштейт. Бу да бичик онойдо чыккан.

Татьяна Николаевна корреспонденттер  командировкаларга   јӱрӱп, Петек ӧрӧкӧнниҥ ле эш-нӧкӧриниҥ айылына кӱӱнзеп киретендерин  куучындады. Ӧткӧн чактыҥ 90-чы  јылдарында тергеениҥ башкарузыныҥ председатели В. И. Петров газеттиҥ редакторы болгон Татьяна Николаевнаны алдырткан.  Ол Италиядаҥ ла Англиядаҥ јаҥы республикала таныжарга келген эки журналистле кожо јорыктазын деп сураган. Онойып, олор Кӧксуу-Оозы аймакка јетире јӱргендер. Ол ӧйдӧ эмдигидий ашканалар, кафелер јок болгон учун, јолой таныштарга кирип, айылчыларды азырап јӱрген. Ол тоодо Беш-Ӧзӧктӧ Петек Ечишевичтиҥ айылына киргендер. Бу айыл кой сойгон, солун алтай аш-курсак кайнаткан ӧйгӧ туштагандар. Ӧскӧ ороонныҥ улузы алтай улустыҥ кӱндӱзегин, јалакайын кайкаган: кайда ла кемниҥ ле айылына кычырту јок кирип, амырап, чайлап алар арга бар, айыл ээзи улус киргендерди кӱндӱӱ јок база чыгарбас. Эске алыныштыҥ кийнинде Т. Н. Туденева јаан јашту ӧрӧкӧнгӧ ӱйелерге артырган учурлу иштери, азырап салган јайалталу бала-баркалары   учун быйанын айтты.

Алтай Республиканыҥ  Бичиичилер биригӱзиниҥ адынаҥ  Таукен Тазымаевич Яйтынов уткыды. Ол тӧрӧӧн, куда ӧрӧкӧнди бичиичилердиҥ адынаҥ уткып, бу кирези јӱрӱп, калыкка јакшынак, солун фольклор байлыктар артырганы учун быйанын айтты.  Ол чӧрчӧк ажыра албатыныҥ јӱрӱми, кылык-јаҥы кӧргӱзилген деп,   «Ӱч кыс» чӧрчӧктӧ керектерди темдек эдип   кыскарта куучындады. Башка-башка ӧйдӧ јаан кижиниҥ кепке базылган чӧрчӧктӧриле таныш болгонын айдып, ӧрӧкӧнгӧ јаҥы иштер кӱӱнзеди.

Василий Петрович адазыныҥ јайаан ишке, бичинерине јайалтазын темдектеп, эске алынды: «Адам  бош ло ӧйдӧ тӧринде кыпта бичинип отуратаны санаама кирет. Ол кӧстӧринеҥ отурганча ла бичинген. Кепке базылган иштери – оныҥ колло бичиген ле билер оос чӱмдемелдердиҥ јӱк кичинек ле ӱлӱзи. Туку качан уккан чӧрчӧктӧрин, кӧргӧн-укканын эмдиге јетире ундыбай јӱрет ле бичип саларга чырмайат. Бойы бичип болбой барала, келиндерине айдып бичидип јат. Ол јаштаҥ ала укканын албатыга артырып койойын деп, улайын ла бичинип, айдып јӱрген. Адамныҥ айткан «Јылдыс чоокыр атту Јылан-Коо» деген чӧрчӧги «Алтай баатырлардыҥ» 15-чи томында чыккан. 80-чи јылдарда Алтаистиканыҥ институдында иштееримде, адам меге  колбичимелдерлӱ кӧп тетрадьтарын берген. Квартираларла кӧчӱште кезиги јылыйган да. Адамныҥ бичигенинде кайда да јогы бар, саҥ башка јебрен сюжеттерлӱзи де туштайт. Кезик билимчи-фольклорчылар адамнаҥ уккандарын бичиктерге де, јуунтыларга да кийдирген, ол тоодо «Алтай кеп-куучындар», «Оогош балдарга чӧрчӧктӧр»…»

Петек Ечишевичтиҥ эҥ оогош сыйны Наталья Ечишевна аказыныҥ билези, эш-нӧкӧриле јӱрӱми,   эш-нӧкӧриле бой-бойына, тӧрӧӧн-туугандарына ла јерлештерине јалакай, ачык кӱӱн-табы бала-барказына јакшы јозок болгонын темдектеди. Јаан ӧрӧкӧн бойыныҥ угы-тӧзин јети ӱйеге јетире билери, туку качангы укканын, кӧргӧнин эмдиге ундыбай јӱргени оноҥ оогош јаштуларды кайкадат деп, ол јолду айтты.

ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультединиҥ преподаватели, фольклорчы билимчи Мая Петровна Чочкина албатыныҥ оос чӱмдемелдерин јуур јол-јорыктар ӧйинде Петек Ечишевичтиҥ айылында болуп, кӧп солун материалдар угатанын куучындады. «Јаан ӧрӧкӧн чӧрчӧктӧрди, кеп-куучындарды ла соојындарды озогы бойын куучындайла, олор аайынча бойыныҥ санаа-шӱӱлтезин айдып, јартамал беретени сӱреен болушту – деди. – Ачылар-јабылар кайа керегинде  солун куучындаган: оны јӱк сӱнелер ӧдӱп јат, кам кижи ого тал-ортолой кирип, ондогы јӱрӱмди кӧрӧр аргалу болгон — бу јӱрӱмде јакшы јӱрген кижи ол јерде база јакшы јӱрер, јаман кылык эткени ондо база кинчегин алынып, кату каруузына турар деп јартайтан. Онойдо ок слер, ӱредӱчи улус, јаш ӱйени   јаман кылык этпезине, јакшы јӱрерге чырмайарына, ајарыҥкайга ӱредигер деп јакаратан. База бир айтканы учурлу. Алтайлар јокту-јойу јӱрген албаты деп јастыра айдыжат. Алтай албаты чӧрчӧктӧрдӧ јаан каандыкта, ӧргӧӧлӧрдӧ јуртаган, којойым-јайзаҥдарлу, баатырларлу, ойгорчыларлу јӱрген калык болуп јат. Бойын онойдо ло сананып, оморкоп јӱрер керек. Петек Ечишевич бу ла бойыныҥ Беш ичиндеги соојындарды, кеп-куучындарды куучындап отурала, текши Алтай ичине јайыла беретени кайкаткан. Онызы бу ӧрӧкӧнниҥ шӱӱлтечи болгонын керелейт. Оноҥ угуп бичип алгандарын билимчилер бичиктерге, ол тоодо «Ак јаҥ» бичикке кийдирип чыгаргандар».

Таныштыру-туштажуга јуулгандар Петек ӧрӧкӧнниҥ база бир јаан јайалталу уулы Павел Петровичтиҥ јуруктарыныҥ коштой залдагы кӧрӱзиле таныштылар. Солун ла аҥылу кӧрӱм-шӱӱлтеле јуралган јуруктарды кажы ла кӧрӧӧчи бойыныҥ санаазыла, кӧксиле   оҥдоп, билип, кажызыныҥ ла алдына узакка туруп кӧрди…

Оноҥ арыгы куучын-кумый кӱндӱӱ-кӱреелӱ тепши-столды айландыра ӧтти. Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билимчизи Аркадий Алексеевич Конуновтыҥ айтканыла, тургуза ӧйдӧ институтта тӧрт јаан сумка чӧрчӧктӧр кичеелип јадат. Олорды ӱзезин кычырып, редактировать эдип, ак-јарыкка чыгарар элбек иш сакыйт. Эмди «Алтай баатырлардыҥ» 17-чи томын белетеер иш ӧдӧт. Ого тергеениҥ ончо аймактарынаҥ 14 кайчы-чӧрчӧкчилериниҥ айтканын кийдирер амаду тургузылган. Билимчи учында айтты: «Ортобыста, бисле кожо Петр Ечишевичтий, калыгыныҥ оос чӱмдемелин тӧкпӧй-чачпай јетирип јӱрген чӧрчӧкчи улус бары оморкодулу. Олорло бойыныҥ ӧйинде туштажып, айтканын угуп, бичип алары сӱреен керектӱ, каруулу иш. Онойдо этпегенистиҥ кийнинде сананарга да, айдарга да кӱч — ӧй ӧдӱп калат…».

Башка-башка ӧйлӧрдӧ јаан ӧрӧкӧнлӧ туштажып, куучындажып ла айтканын бичип јӱрген улус – јарлу журналист Зинаида Маймановна Торбокова, бичиичи, кӧчӱреечи Сергей Тырмаевич Торбоков ло ӧскӧлӧри де акту кӱӱнинеҥ алкышту сӧстӧрин база айттылар.

Адакы учында Петек Ечишевич Ойношев јуулган ла уткуулдарын айткандарга баштанып, алкышту сӧзин айтты: «Санаама санаа коштыгар, канадыма канат коштыгар! Кижиниҥ јӱрӱмине, кӱӱнине јаан камаанын јетирип келгенигерге быйан. Ӧткӧн ӧйди эбиртип эске алынганаарга, тооп ло оморкоп јӱргенеерге алкыш-быйаным јетсин, мениҥ јажымды алыгар! Энелик сагыжар энделбезин, адалык сагыжар артабазын, айткан сӧзӧӧр учурлу болзын! Колыгар кокту, айыл-јуртыгар бай болзын! Бала-баркагар амыр јӱрзин!»

Јаан ӧрӧкӧнгӧ калыгыныҥ бай оос чӱмдемелдерин байлык  кӱр-кӧксинде ле тереҥ санаа-укаазында ундыбай алып јӱргени,  ӱйелерге артырып бичингени, јилбиркеп келгендерге айдып бергени учун Алтайга  батпас  алкыжыс, јерге јетире бажырып айткан быйаныс јетсин!

Н. БЕЛЬЧЕКОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина