Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Озодогы тӧрӧӧндӧргӧ јолугып…
05.02.2019
Јер-телекейдиҥ кандый ороондоры јорыкчыларга анчадала јилбилӱ болгоны јанынаҥ шиҥжӱлерин ООН-ныҥ Телекейлик туристический организациязы јылдыҥ ла јарлайт. Бу тооломдо калганчы јылдарда Монголия, Исландия, Япония озочыл јерлерге чыккан. Монгол јериниҥ бузылбаган ар-бӱткени, албаты-јоныныҥ чактарга ӱзӱлбей арткан јаҥжыгулары, јебрен тӱӱкизи (телекейди чайпалткан Чингис-каанныҥ тӧрӧли де болгонын алза!) јорыкчыларды сонуркадат. Совет ӧйдиҥ бичиктериле ӧскӧн бистерге одоштой јаткан Монголия деген ороон эмдиге јетире таныш эмес телекей болуп артканча. Ойрот каандык тужында бир эл тергееде јатканыс, эскидеги ӧбӧкӧлӧрис, озодогы тӧрӧӧндӧрис ундылган. Ол ӧйлӧрдиҥ тӱӱкилик керектери јӱк кеп-куучындарыста ла чӧрчӧктӧристе арткан…
Былтыр јайгыда Монголияныҥ Увс аймагында ӧткӧн «Ойрад тумэн» деген фестивальда баштапкы ла катап алтайлар: Арам нама (Арам Кыпчаков), Арслан Арбынов, Павел Кедечинов, Борис Киндиков, Владимир ле Арчын Торбоковтор, Солтой Тугудин турушкан. Бу не байрам болгоны керегинде Горно-Алтайсктагы государстволык университеттиҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ аспиранты АРЧЫН ТОРБОКОВ куучындайт.
– «Ойрот тӱмен» деген байрам Монголияныҥ Увс аймагында 2000 јылдардыҥ башталганынаҥ бери ӧдӱп јат. Ондо озодо Ойрот каандыкка (Джунгарское ханство) кирген албатылардыҥ, эмди Монголияда, Россияда, Китайда јаткан калыктардыҥ элчилери туружат. Бистиҥ республикага мынаҥ озо канча айттырулар болгон эмтир. Алтай Республика бир ӧйдӧ Ойрот автоном область болгон ло мында јаткан тургун улус бойын ойрот деп аданган учун фестивальдыҥ тӧзӧӧчилери мында јаткан улусла таныжарга сананган. Је бистиҥ культура башкартузынаҥ кандый да каруу болбогон деп айдышты. Алтайлар керегинде олор нени де билбес, келеристе, бисти баштап казахтар деп сананган. Карын, калка-монгол, бурят тилдерди билген Арам нама кожо болуп, байрамда турушкан улусла эрмектежип јӱргенис.
– «Ойрот тӱмен» деп айдарыҥда, бу не байрам?
– Темдектегениле – кӱӱлик фестиваль. Ондо Монголияныҥ Алтай-Каҥайда (олор Алтай-Хангай деп айдып јат, Байан-Ульгийдеҥ ала Гоби алтайга јетире тала) јаткан ук-калыктары, Россиядаҥ Тыва ла Калмыкия республикалардыҥ, Китайдыҥ Синьцзян-Уйгур автоном округыныҥ элчилери туружып турган болтыр.
Кожоҥ-бијениҥ кӧрӱлериле коштой аттыҥ маргаандары, кӱреш маргаандар ӧдӧт. Билимчилер база туружып турганы солун. Ойроттордыҥ тӱӱкизин шиҥдеер тӧс јерлер Монголияныҥ Кобдо калазында ла Калмыкияда тӧзӧлгӧн. Кытат-манјы бичиктерде арткан тӱӱкилик јетирӱлерди бойыныҥ тилине кӧчӱрер иш ӧдӱп јат деп айттылар.
– «Ойрот» деп айдарыста, бу не албаты? Кандый улус мынайда аданат? Бистиҥ билерисле, Монголияда монголдор, Калмыкияда калмыктар, Китайда кытаттар јадып јат…
– Кыскарта айтса, 17-18 чактарда кӧчкӱндердиҥ Джунгарское ханство деген калганчы империязына (алтайлап Ойрот каандыкка) кирген ук-калыктардыҥ эмдиги ӧйдӧ башка-башка тергеелерде јаткан калдыктары бойын «ойрот» деп аданат. Бу кӱнбадыш Монголияныҥ Увс, Кобдо ло Байан-Ульгий аймактарында, Китайдыҥ Синьцзян-Уйгур автоном округында, Россияныҥ Калмыкия, Тува, Алтай республикаларында јаткан захчин, торгоут, тӧрбӧт, мингат, теленгут, байит, хотон, ӧлӧт, хошут ла о. ӧ. ук-калыктар. Ойроттордыҥ јаан эмес бӧлӱктери Орто Азияда ла Тӱндӱк Кавказта бар. Кытаттар Ойрот каандыкты јуулап, јоголтып саларда, арткан-калган албатызы јер-башка чачылган. 2010 јылдыҥ јетирӱлериле, ойроттордыҥ калдыгыныҥ эмдиги тоозы 600 муҥ кижидеҥ ажыра деп чотолот.
– Слерге бу јол-јорыкта не солун болгон? Эмдиги ойроттор тили, јаҥы кандый улус?
– Бисти Ойрат тӱмен фестивальды јылдыҥ ла ӧткӱрген Бастух Жалав деп кижи кычырган. Ол бойы урянхай укту кижи, јаан аргачы. Байрам Увс аймакта, туристтердиҥ амыраар јеринде ӧткӧн. Тошоҥтыдагы гран-кыйудаҥ 300 км кире јерде. Јол коомой болгонын айдар керек, кӧлӱгис сынып, јӱк арайдаҥ јеткенис.
Бисти, солун улус деп, сӱрекей јакшы уткыган. Кӱӱлик фестиваль деп айдарыста, топшуур, икили, шоор – ойротторды аҥылаган танылу кӱӱлик ойноткылар деп айтканын уктыбыс. Олор топшуурды довшнуур («ойноор» дегени), шоорды – цуур (комургай), икилини – игил («јаан тил») деп адап турган эмтир. Увс аймактыҥ бир кижизи икилиле ойноп, улустыҥ куучындашканын, аттыҥ киштегенин, ийттиҥ ӱргенин, кучыйактардыҥ кожоҥын ӧткӧнип кӧргӱзип турарда, Сарымай таайым (Сарымай Урчимаев) санаама кирген. Сарымай таайла ол таныш болор бо деп сурап уксабыс, јок, качан да тушташпаган, монгол јеринеҥ туура чыкпаган кижи болтыр.
– Калка-монголдордо мындый кӱӱлик ойноткылар јок по?
– Јок.
Ойроттордыҥ кӱреш јаҥжыгулары эмди монгол-тува кӱрештеҥ башка болгонын база соныркап кӧрдибис. Бу кӱрешти «бука кӱреш» эмезе «ойрот кӱреш» деп адап туратан болтыр. Ондо кӱрешчилерди кӧжӧгӧлӧ бӧктӧп экелип јат. Кӧжӧгӧниҥ эки јанында турган эки кижи оны ачкан кийнинде ле, кӱрешчилер бой-бойына удура јӱгӱрип, кӱрежип баштайт. Бу јаҥжыгу алтай кеп-куучындарда бар.
Тил керегинде айдар болзо, мында јаткан монголдор тӧрбӧт тилле куучындашкан эмтир. Је эмдиги ӧйдӧ бу тилди орто ло јаан јашту улус билер, јаш ӱйе ороонныҥ окылу калка-монгол тилине кӧчӧ берген.
Кеп-кийими јанынаҥ база башкаланып јат. Тӧрбӧттӧр кызыл кийим, алтай урянхайлар ак тондор кийип турганын кӧрдис. Котондордыҥ ӱй улузыныҥ кеби биске тӱҥей, цегедек деп айдып јат.
– Монгол эпшилердиҥ кайкамчылу мӱӱстӱ бӧрӱктерин кӧрдигер бе?
– Јок, олор калка-монголдордыҥ. Ойрот-монголдордо мындый бӧрӱк јок.
– Бистиҥ Алтайдыҥ тургун калыгына тӧрӧӧн улуска тушташтыгар ба?
– Ойроттордо ондый улус кӧп. Темдектезе, «хойт» деген сӧсти алалы, монгол јеринде ол бир албаты болуп јат. Тува јерде – сайан, буряттарда – сойот, алтайларда – сойоҥ деген сӧӧк монголдордо «хойт» болуп калган. Монгол јериниҥ сойоҥдоры акча јууп, 2015 јылда Ӱкектиҥ ары јанында Очурјап Маҥдай-уулына кереес тургускан. Бу кижи Эре-Чуйдаҥ ала Комдуга (Кобдо) јетире јерлерди башкарган. Кереесте Очурјап јайзаҥ колында бичик тудунган. 1864 јылдагы Чугучак јӧптӧжӱле Арасей тергеезине эмдиги Кӧжӧӧ-Агаш ла Улаган аймактардыҥ јерлериле коштой Эрчиш Алтай, Монгол Алтай база киргени солун. Јӧптӧжӱ аайынча Россия ла Китай ортодо гран-кыйуны кӱнбадыштаҥ бери темдектеп экелер иш јӱзӱн-башка шылтактардаҥ улам узак ӧйгӧ чӧйилген ле баштап Арасейге кирген јерлер 1880 јылда кытаттарга берилген. 20 чактыҥ бажында Цин империя – Эјен каанныҥ тергеези јемирилип, Монгол эл-тергее тӧзӧлгӧн. Кереес бу керекке учурлай тургузылган ла оныҥ ачылтазында Очурјап јайзаҥныҥ Алтайда јаткан калдыгынаҥ улус база турушкан.
Байрамда бистиҥ эҥ кӧп куучындашкан улузыс котондор болгон. Олор бисте котон-кыпчактар деп адалат. Бу Ойрот каандык ӧйинде, Галдан-Церен тужында Орто Азиядаҥ кӧчӱрип экелген улус. Котон – монгол тилле «кала» дегени, јерле иштеген улус. База бир ады – сарт. Бистиҥ кеп-куучындарда Сартакпай баатырды эзетсебис, бу оборы башка, сӱрекей јаан баатыр кӱрлер тудат, суактар ӧткӱрет. Алтай чӧрчӧктӧрдиҥ ӧскӧ баатырлары чылап, јуулажып барбай јат. Сартакпай монгол јерине барып, ондо божогон деген кеп-куучын алтайларда арткан. Увс аймакта котондордыҥ ӱч деремнези бар.
База байаттарга јолыкканыс, олор монгол јеринде баиттер деп адалат. База кӧп улус, тоозыла 50 муҥнаҥ ажыра. Кезик билимчилердиҥ бичигениле, бу 19 чактыҥ учында-20 чактыҥ бажында Кӧмӱр јеринеҥ (эмдиги Кемеровский область) барган, ондо артып, ӧскӧн улус.
19 чактыҥ учында–20 чактыҥ бажында јуудаҥ-чактаҥ монгол јерине качып барган ла мында јуртап калган улус ас эмес. Олордыҥ тоозында Китайдыҥ ла Россияныҥ монгол јериле кыйулай јаткан јерлеринеҥ качкан улус. Ол тоодо јаҥыс та революцияныҥ ла граждан јууныҥ эмес, је оныҥ да кийниндеги ӧйлӧрдӧ Алтайдаҥ качып барган телеҥиттер (урянхайлардыҥ ортозында «теленгут» деген сӧӧк, туваларда – «делег») бар. Темдектезе, 1940 јылдарда јууга барар повестка-бичик алган улус кӧлӱктер јок, азып-тозып, Јаш-Турага једип келгенде, оройтып, поезди атана берген учуралдар ас эмес болуп турган. Дезертир деп ададар ла оныла колбой кезедӱнеҥ коркып, тынын алып, Тана-Тува ла Монгол јерине качкандардыҥ ас эмес бала-барказы эмди монгол до јеринде јуртап јат.
– Ойрот улустыҥ чӱм-јаҥдары керегинде солун нени уктыгар?
– Темдектезе, ойрот улус бойыныҥ угы-сӧӧги ичинде, темдектезе, котондор бой-бойы ортодо «алышпас», биле тӧзӧбӧс јаҥ болгон. Бу јаҥ јӱк 20 чактыҥ ортозында бузулып башталган.
Эмезе, той ӧткӱрер ӧйди алза. Алтайлар тойды ла ӧскӧ дӧ учурлу керектерин ай јаҥыда ӧткӱрет. Олордо кандый кӱнде ӧткӱретенин зурхайла – буркан јаҥныҥ астрологиязыла чотоп кӧрӱп турган эмтир. Айдыҥ јаҥызында да келишпес кӱндер бар, айдыҥ эскизинде де јарамыкту кӱндер болуп јат деп, олор айдат. Бистиҥ калыкта айдыҥ-кӱнниҥ, јылдыстардыҥ јӱрӱжин чотогон, астрологияны билген улус – зурхайчилер (јуракайчылар) короп тӱгенген учун, јеҥили аайынча, айдыҥ јаҥызы ла эскизи деп чотоорыс јаҥжыккан болор. Је калыкта бу сӧс бары, атту-чуулу спортчылар Аткуновтор адазы аайынча Јуракаевичтер болгонын да эске алза, мындый улус болгоны јарт. Чорос-Гуркинниҥ шылу керегинде Зурхайчы Тындык деген ӧбӧкӧлӱ нама адалат, кандый кижи болгонын оҥдобой, ижин ӧбӧкӧзи деп адап салганы јарт. Эмдиги ӧйдӧ Арам нама зурхайчы болгонын билерис.
Јерлердиҥ аттары јанынаҥ укканыс солун болгон. Темдектезе, Кӧжӧӧ-Агаш аймагында Бугузын деген јарлу аржан бар. Тӧрбӧт тилле «узун» дегени суу, «буга» дегени элик эмтир. Бого келиштере кӧрзӧ, Чаган-Узун дегенин Ак-Суу деп айдарга јараар.
Эмезе, монгол јеринде таркат деген улус јуртап јат, бисте Мукур-Таркаты деген јурт бар.
Мындый танылу ла тӱҥдештирӱ темдектер кӧп.
– Ӧткӧн ӧйди, тӱӱки јолды кайра јандырар арга јок деп айдылганы бар. Мыны сананза, эки чак мынаҥ кайра јоголып калган, ады јӱк тӱӱкиде ле чӧрчӧктӧрдӧ арткан эл-тергеениҥ улузын эмди јууп, озодогызын ойгорторы, эскидегизин элтертери не керектӱ?
– Байла, элдеҥ озо, бойыныҥ тӱӱкизин билерге. Чындык тӱӱкизин. Ойроттордыҥ каандыгыныҥ калганчы кааны Амыр-Санааныҥ јуругын Пекинниҥ архив-кӧмзӧлӧринеҥ бедиреер ишти тургуза ӧйдӧ билимчилер ӧткӱргенин Бастух Жалав куучындаган. Бу каанныҥ эмди Интернетте јарлалган јуруктарыныҥ чындыгын керелеген быжу документтер јок. Монголдыҥ ойротторында Амыр-Санаа јӱре берген деген куучын арткан. Ол орус кааннаҥ болуш сурап, бу јерде корогоны учун бисти, алтайларды, Амыр-Санааныҥ улузы деп айдып турган болор.
База, культуразын – бары-јогын, тӱҥейин-башказын – тӱҥдештирип кӧрӧргӧ. Тӧс Азияда јаткан албаты-јон канайда собурылганын, тӱӱки бичиктерде айдылган калыктар эмди кайда артканын элдеҥ озо јаҥжыккан культуразынаҥ танып јадылар.
Сананзам, бӱгӱнги ӧйдӧ озодо Јаан Алтайга кирген, эмди ӱч ороондо јаткан калыктарды таныштырганы экономикалык, аргачы колбуларга јаан тузалу болорын бу керекти баштаган улус оҥдоп јат.
Ойрот каандыктыҥ эмдиги калдыгына тӱӱкизи, байла, оморкоор, санаа-кӱӱнин кӧдӱрер айлга да болуп јат. Бис Увс аймакта болорыста, мындагы музейди кӧргӧнис. Ондо тургузылган эдимдердиҥ ӱчинчи ӱлӱзи Монголияны тӧртӧн јылдаҥ ажыра башкарган Цыденбалга учурлалган. Бу тӧрбӧт, ойрот укту кижи болгон эмтир. Фотојуругында бистиҥ парламенттиҥ эмдиги башкараачызы Владимир Тюлентин отурган деп сананарыҥ, тӱп-тӱҥей. Монголияныҥ мынаҥ озо болгон башкараачызы Элбэгдорж –Элбек-Торјы база ойрот кижи деп биске оморкоп айткандар.
Бӱгӱнги кӱнде монгол эл тергееде аргачылыкта, политикада эрчимдӱ турушкан, ады јарлу болгон ойроттор ас эмес.
– Арчын, Монголия јаар бу сениҥ баштапкы јорыгыҥ болгон бо?
– 2012 јылдаҥ бери монгол јерине бу мениҥ тӧртинчи јорыгым. Тошоҥтыдаҥ ала Улан-Баторго јетире кӧлӱктӱ де, Бурятия да јанынаҥ јорыктап јӱргем. Билим ижим алтай калыктыҥ мӱргӱӱл сӧстӧриле колбулу, оныҥ учун одоштой јаткан тергеелерге улайын јорыктаарга келижет.
– Билим ижиҥ једимдӱ болзын.
Светлана Кыдыева куучындашкан
ТОП
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым
Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар
Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир
Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын
Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина