Алтайдын Чолмоны

Олордыҥ ижи текши ӧзӱмге јаан камаанду

08.02.2019

2019 јылдыҥ чаган айыныҥ 8-чи кӱнинде Россияда билимдердиҥ академиязын тӧзӧгӧниниҥ 295 јылдыгы толды ла бис бу кӱнде Россияныҥ Билиминиҥ кӱнин темдектейдис. Бӱгӱнги кӱнде экономиканыҥ ла текши обществоныҥ ӧзӱминде интеллектуальный аргаларга јаан учур берилет. Јиит ле јайалталу кӧп билимчилер шиҥжӱлӱ иштер ле ачылталар эдет.

Алтай Республикада билим ишти кӧп организациялар ла учреждениелер ӧткӱрет. Ол тоодо Горно-Алтайсктагы государственный университет, Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды, А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей, јурт ээлемниҥ Горно-Алтайский билим-шиҥжӱлӱ институды, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ сууныҥ ла экологияныҥ курч сурактарыныҥ институдыныҥ Горно-Алтайский филиалы, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Горно-Алтайский ботанический сады, Сайлугемдеги национальный парк, АР-да ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ квалификациязын бийиктедер ле профессиязы аайынча такыптаҥ ӱредер институт ла ӧскӧлӧри де. Билим ишти 300-теҥ ажыра билимчилер ӧткӱрет. Олордыҥ 23-зи билимдердиҥ докторлоры, билимдердиҥ 165 кандидады, 50 аспирант.

Јӱрӱмин билимле колбогондорго ак-чек ижи ле керегине чындыгы учун быйан. Алтай Республиканыҥ ла Россияныҥ ӧзӱмине тузалу ачылталар ла ичкери једимдер кӱӱнзейдим! Слердиҥ амадуларар, јалтанбас шӱӱлтелерер бӱтсин, јол алынзын, турумкай ижигер јондыкка тузалу болзын. Слерге ле јуук улузыгарга бек су-кадык ла амыр-энчӱ! Байрамла! Россияныҥ Билиминиҥ кӱниле!

АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министри, биология билимдердиҥ докторы, профессор А. Бондаренко

Горно-Алтайсктагы государственный университет Алтай Республикада билимниҥ ӧзӱминде аҥылу јерде турат. ГАГУ-ныҥ билим ӧмӧлиги кажы ла јыл Россияныҥ тӧзӧгӧ шиҥжӱлердиҥ фондыныҥ (РФФИ) грантла јӧмӧлтӧлӱ конкурстарында туружат.

2018 јылда фонд 27 ӱлекерди акчала јӧмӧгӧн. Билим иштер АР-дыҥ тӱӱкизин, археологиязын, культуразын ла јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмин, минеральный ла биологиялык байлыктарын ла ӧскӧ дӧ бӧлӱктерди шиҥжӱлеерине ууламјылу ӧткӱрилген. Вузтыҥ преподавательдери ле ишчилери 1000-наҥ кӧп билим статьялар, 71 статьяны ВАК-тыҥ тооломындагы журналдарда чыгарган. Ӱредӱлӱ 45 пособие, 11 монография ла билим иштердиҥ 17 јуунтызы чыккан. 2018 јылда ГАГУ-ныҥ аспиранттары ла студенттери 5 диссертация корулаган. Студенттердиҥ 80 проценти билим-шиҥжӱлӱ иштерде туружат. ГАГУ-да јиит шиҥжӱчилдерге билим керек-ууламјылар, калыктар ортодогы билим керектер ӧткӱрилет. ГАГУ-ныҥ преподавательдери ӧскӧ ороондордыҥ вузтарында лекциялар кычырат. Онойдо ок инновациялык билим иштер, патентно-лицензионный иштер ӧдӧт.

Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлӱ институды билим ижин АР-дыҥ «Ӱредӱликтиҥ ӧзӱми» госпрограммазыныҥ беш ӱлекериле ӧткӱрет: «Алтайлардыҥ јаҥжыккан культуразыныҥ материальный эмес бӧлӱги»; «Алтайлардыҥ јаҥжыккан культуразында чӱм-јаҥдар»»; «Алтай литератураныҥ тӱӱкизи (XX чактыҥ экинчи јарымы — ХXI чактыҥ бажы)»; «Эмдиги алтай тилдиҥ орфографиязыныҥ ээжилери»; «Алтай – Алтын кырлар».

Институттыҥ 3 ӱлекери 2018 јылда РФФИ-ниҥ грантын ойноп алган. Институт билим 14 керек, ол тоодо бастырароссиялык 3, тергеелер ортодогы 1 конференция ӧткӱрген.

2018 јылда 3 монография, 5 јуунты, 107 билим статья чыккан. Билимчилер калыктар ортодогы, бастыроссиялык, тергеелик учурлу 18 билим конференцияда 63 доклад эткен. Онойдо ок билимчилер АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ ӱредӱлик, культура, јашӧскӱримниҥ политиказы, спорт, СМИ-лер ле јондык биригӱлер аайынча комитединиҥ АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ эпикалык энчизи керегинде» деп јасагыныҥ ӱлекерин тургузарында турушкан. «Россия-Культура» телеканалда Алтай Республика керегинде бир тизӱ билим фильмде интервью бергендер.

Јурт ээлемниҥ Горно-Алтайский билим-шиҥжӱлӱ институды ӱч ууламјыла: јер ижи, зоотехния ла ветеринарный медицина јанынаҥ иштейт. Институтта кой ло эчки ӧскӱрериниҥ, уй-малдыҥ, ветеринарияныҥ ла ӧзӱмниҥ тӧрт лабораториязы иштеп јат. Былтыр РФФИ-ниҥ 2 гранты келишкен. Шиҥжӱлӱ иштердиҥ турулталары — азырал ӧлӧҥдӧр, бозулар, ноокылу эчкилер, эттеҥир уйлар ӧскӱрериндеги ле ӧскӧ дӧ једимдер. Анайда ок 28 статья, 1 монография ла 2 методикалык пособие чыгарылган.

Сууныҥ ла экологияныҥ курч сурактарыныҥ институдыныҥ филиалы эки ӱлекерле иштейт. Баштапкы ӱлекер: «Суулар јуулган јерлерде кыртыштыҥ, сууныҥ биогеохимический айалгалары ла олордыҥ Сибирьдиҥ ар-бӱткендик ле кижи јӱрген јерлеринде суулардыҥ химический айалгазына камааны». Экинчизи: «Ай-кӱнниҥ текшилей ле тергеелик кубулыштарыныҥ, кижиниҥ јетирип турган каршуларыныҥ айалгазында Сибирьдиҥ тергеелеринде суулардыҥ јеткер јок болоры, ар-бӱткенниҥ ле ар-бӱткендик-ээлемдик системаларын тӧзӧӧри ле ӧскӱрери». Филиалдыҥ ишчилери калыктар ортодогы ла бастыроссиялык 5 конференцияда турушкан. 2018 јылда 19 билим иш кепке базылган.

Горно-Алтайский ботанический садта АР-дыҥ ас туштап турган ла јоголорго јеткен ӧзӱмдерин шиҥжӱлеери улалат. Алтын тазылдыҥ ас туштап турган эмдӱ, баалу бӱдӱмдерин шиҥдеери ле ӧскӱрери аайынча иштер ӧткӱрилген. 2018 јылда ботанический садта РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ, вузтардыҥ ла ӱредӱлӱ учреждениелердиҥ турушканыла калыктар ортодогы билим конференциялар, семинар-практикумдар, кӱрее-куучындар, экскурсиялар, јиит интродукторлордыҥ 5-чи школы ӧткӧн. Садтыҥ фондында 1800 бӱдӱм, сорт, кебер ӧзӱмдер јуулган. Јайгыда садка 12 муҥ кижи келген ле 500-теҥ ажыра экскурсия ӧткӱрилген.

АР-да ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ квалификациязын бийиктедер ле профессиязы аайынча такыптаҥ ӱредер институттыҥ ижи тергеениҥ ӱредӱлигинде бирлик билим-методикалык системаны ӧскӱрерине, педагогтордыҥ профессионал ӧзӱмине ууламјылалган. 2018 јылда ӱредӱге ӱзеери 20 јаҥы профессионал программа, ӱредӱлӱ-методикалу 34 комплекс, методикалык 17 рекомендация тургузылган ла кийдирилген. Институт 5 билим-практикалык конференция ӧткӱрген ле олордо 136 педагог турушкан. Конференциялардыҥ материалдары текши кемиле 40 печатный чаазыннаҥ кӧп билим јуунтыларда чыккан. Текши ӱредӱликтиҥ этнокультурный бӧлӱгин билим-методикалык јанынаҥ јеткилдеери институттыҥ ижиниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи. Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ 5-9 класстарга бичиктерин федерал тооломго кийдиргени тергеениҥ ӱредӱлигинде јаан керек болуп јат.

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музей 2018 јылда тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгын темдектеген. Музей Туулу Алтайда вузтар ла билим учреждениелер јок ӧйлӧрдӧ, 1920-чи јылдардыҥ экинчи јарымында, тӧзӧлгӧнинеҥ ала тӱӱкилик ле естественный билимдерде билим шиҥжӱлер ӧткӱрерине јаан камаанын јетирген. Бӱгӱнги кӱнде ол билим иштерин кӧп ууламјыларла, бастырајандай ӧткӱрет. Билим ижи музейдиҥ не-немелерин ле коллекцияларын, кееркедимниҥ, археологияныҥ, этнографияныҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де тӧрӧл лӧ тергеелик кереестерин толтырарына, кичеерине ле шиҥдеерине ууламјылалат; онойдо ок музейдиҥ ӧзӱминиҥ билим программаларын, экспозициялардыҥ ла кӧрӱлердиҥ пландарын тургузарына; билим экспедициялар ӧткӱрерине; АР-дыҥ музейлерине культурно-ӱредӱлӱ ишти, билим-методикалык болушты јетирерине ууламјылалат.

2018 јылда музейлер ортодо толыжулу кӧрӱлер, билим-практикалык конференция, «Энчибисти корыйлы» деген 1-кы республикан фестиваль ӧткӱрген. Музей онойдо ок каталогтор, билим конференциялардыҥ јуунтыларын, монографиялар, буклеттер чыгарат. Билим ишчилер калыктар ортодогы, федерал, ороон ло тергее кеминдеги 6 билим конференцияда, симпозиумда ла форумдарда докладтар эткен, 18 статья чыгарган.

Ар-бӱткенниҥ Алтайский государственный биосферный заповеднигиниҥ тӧс ижи – заповедниктиҥ ар-бӱткенинде айалгаларды ла керектерди шиҥдеери. Заповедниктиҥ билим бӧлӱгиниҥ ишчилери 2018 јылда 17 билим статья ла «Алтайский заповедниктиҥ дендроӧзӱмдериниҥ аннотированный тооломы» деген билим бичик чыгарган. Заповедниктиҥ эҥ ыраак Шапшал кырында ирбис ле јерлик киске (мааны) јӱрӱп турганын керелеечи фотојуруктар эдилген. Бӧлӱктиҥ ишчилери «Ар-бӱткенниҥ бичиги» деп бичик чыгарганы олордыҥ ижиниҥ јаан турултазы болгон. Ондо ар-бӱткенде керектерди шиҥжӱлегениниҥ толо јетирӱлери салылган. Ондый бичик-летопись 1930-чы јылдардаҥ бери бичилип келген. Оныҥ ончо томдоры заповедниктиҥ сайтында бар.

Сайлугемдеги национальный парк Кош-Агаш аймактыҥ јеринде. Паркта кочкор, јерлик киске ле ирбис јӱрет. Олорды шиҥдеерине ле корулаарына јаан ајару эдилет. Билимниҥ, билим шиҥжӱлердиҥ ле мониторингтиҥ бӧлӱги олордыҥ чодын јыл сайын алат. Тургуза ӧйдӧ паркта кочкорлордыҥ тоозы 1154, ол тоо јылдаҥ јылга кӧптӧйт. Онызы Кызыл бичикке кирген кочкорды корулаары чын јолло ӧткӱрилип турганын керелейт.

Бӱгӱнги кӱнде ирбистиҥ јӱрген јерлери шиҥделет. 2018 јылда Тӱштӱк-Чуйдыҥ кырларына экспедиция болгон, Ӱкекте мониторинг ӧдӧт, ирбистиҥ јӱрген парктагы ла коштойында јерлеринде јаантайын иш ӧдӧт.

М. З. Гнездиловтыҥ адыла адалган государственный политехнический колледжке 2018 јыл студенттериниҥ ле преподавательдериниҥ билим-шиҥжӱлӱ ижинде юбилейлик јыл болды. Калыктар ортодогы «Бӱгӱнги ӱредӱлӱ национальный системаларда јаҥжыгулар ла инновациялар» деп билим-практикалык конференция колледжте онынчы катап ӧткӧн. Онойдо ок колледжте јылдыҥ ла студенттердиҥ «Јашӧскӱрим. Билим. Јайаандык» деп билим-практикалык республикан конференция ӧдӱп туру. Студенттер онойдо ок инженерно-технический ууламјылу иштер эдет.

Горно-Алтайсктагы государственный педагогический колледж бистиҥ тергеедеги озочыл профессионал ӱредӱлӱ заведениелердиҥ бирӱзи. Ондо ӱредӱ-шиҥжӱлӱ ле билим иш специалисттер белетееринде јаан учурлу. Колледжте ӱредӱ-шиҥжӱлӱ иштиҥ башка-башка бӱдӱмдери тузаланылат: Билимниҥ неделези, јайаандык лабораториялар, предметтерле кружоктор, билим-практикалык конференциялар ла ӧскӧлӧри де. Каланыҥ ла АР-дыҥ школдорыныҥ ла школдоҥ озо ӱредӱлӱ организацияларыныҥ ӱредӱчилерине ле таскадаачыларына билим-методикалык јӧмӧлтӧ эдилет.

Профессионал квалификацияныҥ ӱредӱлӱ тӧс јеринде ле ресурсный эки тӧс јерде колледжтиҥ педагогторы консультациялар, курстар ӧткӱрет. Келер ӧйдиҥ ӱредӱчилери башка-башка кемдӱ билим-практикалык конференцияларда, профессионал устыҥ конкурстарында, олимпиадаларда туружат. 2018 јылда олордо колледжтиҥ 350 студенти турушкан. Онойдо ок былтыр колледжте јиит шиҥжӱчилердиҥ педучилищениҥ выпускниги В. А. Сластенинниҥ эземине учурлалган билим кычырыштары тӧртинчи катап ӧткӧн.

(АР-дыҥ ӱредӱлик ле билим аайынча министерствозыныҥ бергени кыскарта)