Алтайдын Чолмоны

Ӧс албатылардыҥ ӧзӱми бойыныҥ тилинде

08.02.2019

Горно-Алтайсктыҥ эл университединиҥ алтай филология ла востоковедение аайынча кафедразы кочкор айдыҥ 6-чы кӱнинде Билимниҥ кӱнине учурлай лекция ӧткӱрди. «Билим» деп лекцияда эрмек-куучын Алтайда јаткан ӧс албатылардыҥ тили ле тӧрӧл тилдердиҥ бӱгӱнги айалгазы керегинде болгон.

Лекцияны филология билимдердиҥ кандидады, доцент, алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультединиҥ деканы Сурна Борисовна Сарбашева кычырган. Ол ӱредӱликте ӧткӱрилген шиҥжӱ иштердиҥ турулталары аайынча алтай тилдиҥ бӱгӱнги айалгазы керегинде куучындады. 2016-2017 јылдарда ӱредӱчилердиҥ ӱредӱзин бийиктедер институттыҥ ӧткӱрген мониторингиниҥ турулталары алтай тилди ӱренериниҥ чыҥдыйын ла канча кире балдар ӱренип турганын чокымдаган эди. Онойдо ок оогош балдардыҥ садтарында алтай тилге таскадарыныҥ группаларын ачары јанынаҥ эне-адалар ортодо ӧткӱрилген анкетированиениҥ турулталары ајаруга алынды. Оогош болчомдорго алтай тилге ӱредериниҥ кеми бийиктегенин эне-адалардыҥ 79 проценти  темдектеген болзо, 21 проценти ол ло кеминде деп айткан. Онойдо ок олордыҥ 53 проценти тӧрӧл тилле куучындаарын биледе темиктирерине јӧп, 26 проценти биледе куучындаарын керексибейт ле 21 проценти бу суракка каруу берерине кӱчсингени јарталган. Оогош балдардыҥ садтарында  алтай национальный группалар ачарыла јӱк ле 20% респондент јӧп болгоны алтай тилдиҥ ӧзӱминиҥ јолында чочыдулу айалга деп айдар керек.

Је кажы ла аймакта тӧрӧл тилдиҥ сурагы башка-башка кеминде болгонын кычыраачыларыс, байла, ончозы билер. Майма аймакта јӱк ле Сайдыс ла Урлу-Аспак јурттарда алтай тилди школдордо ӱредип јат. Оогош балдардыҥ турачагында бир группа алтай тилле таскадылып јат. Ондо јӱк 11 бала алтай тилин билер. Чой ло Турачак аймактарда алтай тилди ӱредер арга јок болгонын муниципал тӧзӧлмӧниҥ ӱредӱликте специалисттери темдектеген. Айдарда, бу аймактарда јаткан ӧс албатылардыҥ тӧрӧл тили керегинде сурак сӱрекей ӧҥзӱре туруп јат.

Мониторинг шиҥжӱлердиҥ мындый тоолорына тайанып, Сурна Сарбашева бир канча ӧҥзӱре сурактарды угусты. Ол тоодо бистиҥ республикада алтай тилдӱ улустаҥ башка телеҥит, туба, чалканду диалект тилдерлӱ улус јуртап јат. Олордыҥ ортозынаҥ анчада ла чалканду ла туба тилдер бӱгӱнги кӱнде сӱрекей кӱч айалгада болгоны темдектелди. Тилин билер улустыҥ кӧп сабазы 50-60 јылдардыҥ. Эмдиги ӱйе тӧрӧл тилиле куучындабай јат. Айдарда, тӧрӧл тилле кийнинде куучындаар улус табылар ба, јок по деп сурак турат.

Лектор бу тилдерди орныктырып аларында уур-кӱчтер керегинде куучындады. Озо ла баштап ӱренер бичиктер, ӱредӱчилер ле олорго керектӱ бичиктер јок болгоны темдектелди. Је бу сурактардыҥ аайы-бажына чыгарга, озо туба, чалканду тилдердиҥ грамматиказы, јӧптӧлгӧн алфавиди керек деп, Сурна Борисовна айткан.

Тӧрӧл тилин ойто орныктырып аларга сананган ада-энелер школдорго келип,  бойыстыҥ тилисти ӱренерге турубыс деп угузу эткен кийнинде, бу айалга солына берер аргазы бар. Јӱк ол тушта тӧрӧл тилди орныктырары јол алынар. Оноҥ ары ӱренер бичиктер керек болоры јарт. Эмдиги ӧйдӧ ондый бичиктер јокко јуук. Не дезе, эмди бар бичиктер ӱренер бичиктерге эдилген некелтелерге келишпейт. Јаҥы бичиктерди тургузарына билим тӧзӧлгӧ керек. Тилдиҥ ээжилери, грамматиказыныҥ билим тӧзӧлгӧзи тургузылган кийнинде, бичиктер јазалып јат.  Ол бичиктер эксперт ширтӱлер ӧдӧр учурлу. Айдарда, бу керектерди ончо бӱдӱрип јатканча, база алты-јети јыл ӧдӧ берер. Ол ӧйгӧ тӧрӧл тилле куучындайтан улустыҥ тоозы бӱгӱнгизинеҥ астап калар аргалу. Мынаҥ кӧргӧндӧ, тилдиҥ сурактары јӱрӱмниҥ ончо јаныла колбулу.

Тӧрӧл тилди ӱредер ӱредӱчини белетеерине алтай филологияныҥ факультеди качан да болзо белен. Је  мындый специальностьты аларга канча јылдыҥ туркунына ас тоолу албатылардаҥ алты ла бала ӱренерге келген эмтир. Лекцияда анайда ок Турачак ла Чой  аймактарда јадып турган ӧс албатылардыҥ тӱӱкилик јолы керегинде айдылган ла тӧрӧл тилин јылыйтканыныҥ шылтактары темдектелген.

Сурна Сарбашева билингвизм керегинде кыска јетирӱ эдип, эки ле оноҥ кӧп тилдерди билер балдардыҥ ӧзӱми сӱрекей једимдӱ болуп јат деп темдектеди. Ол школго јаҥы ӱренип баштаган балдар орус тилдеҥ ӧскӧ алтай, англичан ла кыдат тилдерге келип ӱренгени керегинде куучындады. Бу экспериментте турушкан балдардыҥ ӱредӱзи эрчимдӱ болгоны темдектелди. Мындый ӱредӱни ӱзеери алган балдар ӧскӧ тилдерле јакшы куучындап темиге берген де болзо, је та нениҥ де учун тӧрӧл алтай тилин сӱрекей кӱчсинип турганы кайкамчылу. Сурна Борисовнаныҥ айтканыла, алтай балдар баштапкы класска ӱренип келерде, олордыҥ кӧп сабазына алтай тил ӧскӧ ороонныҥ тилдерине тӱҥей деп билдирет. Айдарда, алтай тилди ӱредерине эмдиги бар методикаларга ӱзеери оны ӧскӧ ороондордыҥ тили чилеп ӱредетен методика керек. Алтай тилди ӱредеринде эки јол бар – ол тилди ӱредерин бу ла аайынча артыргызып салар, ол эмезе ӧскӧ ороондордыҥ тилдерин ӱредип турган методикалар чылап јеҥилтер керек.

Бистиҥ балдар тӧрӧл тилин, оныла коштой орус тилди бийик кеминде билер. Оныҥ ӱстине ӧскӧ ороондордыҥ тилдерине ӱренип јат. Бу айалгада «трилингвизм» деп оҥдомол чыгып келет деп, Сурна Сарбашева темдектеди.  Анайып, эмди тӧрӧл тилиле куучындап турган балдар ӱч ле оноҥ до кӧп тилдерди јайым билер. Олор кӧп албатыларла эрмектежип јӱрер ле кандый ла ороондорго буудак јогынаҥ барар аргалу.

Лекцияда болгон эрмек-куучында эмдиги студенттердиҥ тилинде болуп турган солынталар база темдектелди. Ол анчада ла алтай тилдиҥ синтаксизинде. Балдар эрмектерде сӧстӧрдиҥ турар аайын јастыра тургузып, ол ок ӧйдӧ бой-бойын оҥдоп турганы јарталган.

Эмдиги ӧйдӧ јиит ӱйениҥ ӧзӱмине кӧп тилдерди билери јаан камаанын јетирет. Ол јакшы да учурлу, јаман да салтарлу. Лекцияга келген угаачылар бу курч сурак аайынча шӱӱлтелерин база угушкан. Бойлорыныҥ солун кӧрӱмин филология билимдердиҥ кандидады Алексей Чумакаев, баш билим ишчи Надежда Тыдыкова, онойдо ок аргачылар да угустылар.

Солун лекцияныҥ угаачыларыныҥ тоозында Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик инсти-тудыныҥ билимчилери, Горно-Алтайсктыҥ эл университединиҥ ӱренеечилери ле аспиранттары, журналисттер ле оноҥ до ӧскӧ улус болды.

С. АБЫСОВА