Алтайдын Чолмоны

Алтай албатыныҥ тоозы керегинде…

12.02.2019

2020 јылда Россия ичинде эл-јонныҥ текши тооалыжы ӧдӧр. Келип јаткан тооалыш алтайлардыҥ эҥ ӧҥзӱре деген сурагын кӧдӱрип јат: калыктыҥ тоозы. Алтай калык байлык тӱӱкилӱ, чӱм-јаҥду да болзо, је тоозы ас болгоны калыктыҥ аргаларын чек тӧмӧн тӱжӱрип јат. Ас тоолу албатыда ийде-кӱчи де ас, ороон ичинде учуры да јабыс. Оныҥ учун кезик улустыҥ санааркажы јарт: «Алтайларда келер ӧйи бар ба?», «Алтайлар качан јӱс муҥга јеткей не?» — деген сурактар угулып ла туру. Ӧткӧн ӱч чактыҥ тооалыштарына ла тӱӱкилик јетирӱлерге тайанып, бу сурактарга каруулар берип кӧрӧли.

Арасейге кирген ӧй

(1756-1763 јј. јетирӱлери)

Ойрот каандык јоголып каларда, кечеги ойрот јайзаҥдар улузыла кожо јӱрӱмин, ар-јӧжӧзин аргадап, Арасейдиҥ гран-кыйузына јууктап, суранып, Ак-каанныҥ ороонына кожулып баштадылар. Ол ӧйдӧ Колываньнаҥ ала Кузнецскийге јетире турган орус шибеелердиҥ јанында 13 муҥ кире ойрот билелер (кибиткалар) аргаданып токтогон. Бодоштыра алза, ол 40 муҥ кире кижи болор. Је бу ончо улусты алтайлар деп адаарга эрте, нениҥ учун дезе ол ӧйлӧрдӧ «алтай калык» деп оҥдомол болбогон. Тӱӱкилик јетирӱлерде ол тужындагы алтайларыҥ ада-ӧбӧкӧлӧрин орооны аайынча зенгорлор (джунгарлар), калмыктар, ойроттор деп, эмезе угын керелеп урянхай, телеут (телеҥит), тӧӧлӧс лӧ оноҥ до ӧскӧ аттарла адагылайт.

Ол 40 муҥ кижинеҥ кӧбизи кыдат-манјыларга кырдырган, Эдил сууга, калмыктарга кӧчӱрилген, хакастарга кожулган, крестке тӱжӱп кайлыкталган, казахтарга олјолоткон, кӧп улус оору-јоболдоҥ, тороноҥ божогон. 1763 јылдагы тооалышла Туулу Алтайда 2700 кижи артып калган деп јетирӱ бар. Је бу тоо, байла, јастыра: јуу-чактаҥ кобы-јиктерге јажынган кӧп улус ол тооалышка кирбеген. Чын тоозы 5-8 муҥ кижи – олор алтай калыкты тӧзӧгӧн ада-ӧбӧкӧлӧрис.

Каан тужындагы ӧй

(1792-1912 јј. јетирӱлери)

Каан јаҥ ӧйи алтайлардыҥ тоозына јарамыкту ӧй болгонын темдектеер керек. 1792 јылдыҥ тооалыжыла Алтайдыҥ ӧс калыгыныҥ тоозы: 4 500 кижи (чынга јуук тоо). Ол ӧйдӧҥ бери алтайлардыҥ тоозы эрчимдӱ ӧзӱп баштаган. Бир чак бажынаҥ, 1912 јылдыҥ тооалыжыла болзо, алтайлардыҥ тоозы 43 800 кижи боло берген. Айдарда, 1792-1912 јылдарда алтай улустыҥ тоозы 9-10 катапка ӧскӧн.

Орус калыкты алзабыс, олор Туулу Алтайда 1816 јылда јӱк 600 кижи болгон (кӧп сабазы јаржактар), 1832 јылда – 1100, 1859 јылда – 1800 кижи. Крепостной правоны Россияда јоголткон кийнинеҥ Туулу Алтайда орустардыҥ тоозы билдирлӱ кӧптӧп јат. 1897 јылдыҥ тооалыжыла 9500 кижи; 1912 јылда – 28 900. Камык улус кӧчӱп келип, алтайларды мал-ажын кабыратан јерлеринеҥ кыйыктап баштаганынаҥ улам, јердиҥ сурагы сӱрекей кызалаҥ боло берген ӧй. Ол ло јердиҥ сурагы, алтай ла орус калыктар ортодо ӧӧн-бӧкӧн кӱйдӱрип, Алтайда Граждан јууныҥ тӧс шылтагы болуп калар.

Граждан јуу

(1917-1921 јј. јетирӱлери)

Граждан јуу башталгалак, 1917 јылда Туулу Алтайда 80 муҥ кире кижи јуртаган. Олордыҥ 50 муҥы – алтайлар, 30 муҥы – орустар, ӧскӧ уктулары — 2 муҥ кире. Граждан јуу тӱгене берерде, Горно-Алтайский ревкомныҥ јер аайынча бӧлӱгиниҥ 1921 јылда докладында алтайлар јӱк 30 муҥ артып калган деп айдылат («јарандырып» салган тоо до болордоҥ айабас). Айдарда, алтай улустыҥ тоозы 1917-1921 јылдарда ас ла салза, 20 муҥ кижиге (40 %-ке) астаган.

Алтайда Граждан јуу башталып турарда «актар-кызылдар» деп бӧлӱнип јуулашканы – ол, чынынча айтса, тургун ла кӧчӱп келген албатылардыҥ тартыжузы болгон. Кӧп саба алтайлар ла јаржактар «Кара-Корумды» тӧзӧп, «актар» боло берерде, олорго удурлашкан јаҥы кӧчӱп келген орус крестьяндар «кызыл партизандар» деп адангылаган. Россияда «ак кыймыгу» јеҥдиртип аларда, бистиҥ «актар» (алтайлар) база јеҥдиртип ийген. Граждан јууда «актар»-«кызылдар», «бандиттер»-«кызылдар» деп јуулажып, јеҥ јастангандары, тонодып-сӱрдирип, оору-јоболдоҥ, тороноҥ божогондоры, Моҥол-Тыва јерине кайра јанбай качкандары – бу ончозы 20 муҥ јылыйып калган алтай улус. Бу ончо керектер Л. П. Маметтиҥ «Ойротия» деп бичигенде јазаптыра бичилип салган. (Ол 1917 јылдыҥ 50 муҥ деп тоозына алтайлар јӱк алтан јыл бажынаҥ, 1979 јылда, јеткен).

Айдарда, Россияга киргенинеҥ ала алтайларга эҥ коромјылу-карыкчалду ӧй – ол Граждан јуу. Оныҥ кийниндеги репрессиялар, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу база јаан каршузын јетирген де болзо, је Граждан јуу алтайлардыҥ тоозына эҥ јаан согулта болгон деп айдар керек.

Граждан јууда «актар» јеҥдирткениле колбой, Алтайда орус улус алтайларды тоозыла акалай берди: 1912 јылда алтайлар – 43,8 муҥ, орустар – 28,9 муҥ; 1926 јылда алтайлар – 36 муҥ, орустар – 52 муҥ. Совет јаҥ ӧйдӧ политикалык айалгалардаҥ улам Алтайда Граждан јууныҥ чын тӱӱкизи јажытту болуп арткан.

Совет јаҥ тӧзӧлгӧни

(1926-1939 јј. јетирӱлери)

Граждан јууныҥ кийни, Совет јаҥ тургузылган ӧй алтайларга база јеҥил эмес болгонын темдектеер керек. 1926-1939 јылдарга алтайлардыҥ тоозы јӱк 3 муҥ кижиге кӧптӧгӧн: 36 муҥнаҥ ала 39 муҥга јетире. Оныҥ шылтактары мындый: Граждан јууныҥ кийиндеги тӱреҥи, јоксыраш-торо ӧй; кӧчкӱн албатыны деремнелерге јууп, колхозтор тӧзӧп, ӧскӧ јӱрӱмге темиктиргени; аргалу-чакту улусты («кулактарды») ла национальный интеллигенцияны айдуга апарганы.

Оныла коштой ол ло 20-30 јылдарда Алтайда орус калыктыҥ тоозы сӱрекей кӧптӧп јат. 1917 јылда – 30 муҥ болгон болзо, 1939 јылда – 114 муҥ. Арай ла тӧрт (!) катапка эмес. Мыныҥ шылтагы: колхоз-совхозтор, артельдер, промышленный объекттер тӧзӧлип турган ӧйдӧ камык ишчилер, специалисттер Туулу Алтайга токтоду јогынаҥ кӧчӱп келгени.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуунаҥ ала эмдиги ӧйгӧ јетире

(1941-2010 јј. јетирӱлери)

Улу јууныҥ 1941-1945 јылдарында Туулу Алтайдаҥ 42 268 кижи јууга атанган. Олордыҥ јарымызы, 21 299 кижи јууда божогон. Бу улустаҥ канчазы орус, канчазы алтай болгонын керелеер окылу јетирӱ јок.  Је ол тужындагы эл-јонныҥ тоозын алып, орус ла алтай улустыҥ пропорциязын алза, 5-7 муҥ алтай ла 14-16 муҥ орус јуучылдар јууда божогон деп тоо чыгат. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу Алтайда јаткан орус та, алтай да калыктарга јаан јылыйтулар экелгени элбеде јарлу.

Бу јууныҥ кийнинеҥ бистиҥ оогош тергееде демографиялык айалга билдирлӱ солынып баштады. Туулу Алтайда јаткан орус калыктыҥ тоозы јуунаҥ озо јылдардыҥ кирезине ойто једип, ӧзӱмин токтодып салган. Темдектезе, 1939 јылдыҥ тооалыжыла болзо, Алтайда 114 муҥ орус укту улус јуртап јат, 1959 ј.– 110 муҥ, 1979 ј.– 109 муҥ, 1989 ј.– 115, 2002 ј.– 117, 2010 ј.– 115 (1939 јылдыҥ ла кеми). Бу айалганыҥ шылтагы, байла, орус улус деремнелердеҥ городторго кӧчкӧниле колбой, азырап-чыдаткан балдарыныҥ тоозы астаганы. Тургуза ӧйдӧ Россия тергеезинде орус калыктыҥ тоозы ӧспӧй, чала астап турган деп, окылу јетирӱлер кӧргӱзет.

Олорго кӧрӧ, Улу јууныҥ кийнинеҥ алтай калыктыҥ тоозы токтобой, орто кеминде ӧзӱп баштаганын темдектеер керек. Баштапкы јылдарда араайынаҥ, кийниндеги јылдарда там ла там билдирлӱ. 1959 јылда алтайлар 38 019 кижи болуп калды. 1979 јылда (1917 јылдыҥ кемине једе берген) – 50 203 кижи. База он јылдаҥ (1989) арай ла болзо он муҥга кӧптӧбӧди – 59 130 кижи. Экономика јанынаҥ кату 90-чы јылдарда да алтайлардыҥ тоозыныҥ ӧзӱми токтобогон: 2002 јылда – 66 923 кижи (1989 јылга кӧрӧ, 7793 кижиге кӧп). 2010 јылда јеткен тообыс: Туулу Алтайда – 72 841 алтай кижи; бастыра јер-телекейде 74 459 алтай кижи јурттап јат!

2010 јылдыҥ тооалыжында башка чоттологон кумандыларды ла байаттарды кошсо, тоо 80 800(!) кижи боло берет.

Келер ӧй

Бу ончо јетирӱлерди алып, статистикала колбозо, келер ӧй алтай калыкка јарамыкту ла болор. «Коэффициент естественного прироста» деген кӧргӱзӱле (туулгандардыҥ тоозынаҥ божогондорды айрыганы) Алтай Республика Россия ичинде 5-чи јерде. Ӧрӧ ӧзӱмиле бистеҥ озо јӱк Чечня, Ингушетия, Тыва ла Дагестан.

База бир кӧргӱзӱле бис база јармыкту айалгада – ол бир ӱй кижиге канча туулган бала келижип турганы (2010 јылдыҥ тооалыжы аайынча):

— Ингуш келиндер – 3,6 бала;

— Цыган келиндер – 3,5 бала;

— Чечен келиндер – 3,1 бала;

— Тува келиндер – 3,0 бала;

— Авар келиндер – 2,9 бала;

— Алтай келиндер – 2,7 бала;

— Бурят келиндер – 2,5 бала;

— Хакас келиндер – 2,4 бала;

— Казах келиндер – 2,4 бала;

— Башкир келиндер – 2,2 бала;

— Калмык келиндер – 2,2 бала;

— Армян келиндер – 2,1 бала;

— Татар келиндер – 1,9 бала;

— Орус келиндер –1,8 бала;

— Еврей келиндер – 1,5 бала.

Демография билим аайынча, албатыда бу кӧргӱзӱ 2,2 баладаҥ ас болзо, албаты ӧспӧй, астап јат. Айдарда, бу јанынаҥ алтайлардыҥ айалгазы база кем јок.

Адакыда…

Алтайкрайстаттыҥ јетиргениле, 2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнине Алтай Республиканыҥ эл-јоныныҥ тоозы 218 063 кижи деп темдектелген. Тооалыш аайынча, 2010 јылда улустыҥ тоозы 206 168 кижи болгон. Ӧткӧн 8 јылга Туулу Алтайда улустыҥ тоозы 11 895 кижиге кӧптӧгӧн. Ӧрӧги айдылган айалгалардаҥ улам, бу 12 муҥ кижиниҥ кӧп сабазы, 8-9 муҥ кирези – алтайлар.  Айдарда, тургуза ӧйдӧ алтай калыктыҥ тоозы Алтай Республикада 81 муҥ кижи болор керек, јер-телекейде 83 муҥ, (кумандыларла, байаттарла кожо – 89 муҥ кижи!). Оныҥ учун «Алтай калыкта келер ӧйи бар ба?» деп суракка алаҥзу јокко «бар!» деп каруу келижет.

Экинчизи, «Алтайлар качан јӱс муҥга јеткей не?», деген сурактыҥ каруузы мындый.  Јуу-чак болбозо, экономикалык јаан јеткерлер табарбаза, алтай калык бӱгӱнги ле кӱнниҥ экпиниле ӧрӧ ӧссӧ, 15-25 јылдаҥ алтайлардыҥ тоозы 100 муҥды ажа берер, ол 2034-2044 јылдар.

Оныҥ учун аргалу-чакту јӱрӱгер! Кӧп бала-барка азырагар! Су-кадык болугар! Ол тужында 100 муҥды ажатан ӧй јууктап та келеринеҥ айабас.

Бу бичимелде иш бедиреп, ӧскӧ талаларга атанган алтай улустыҥ тоозы ла олордыҥ келер ӧйи керегинде бичилбеген. Ол сурак башка шиҥжӱ иш болор керек.

С. ТУГУДИН