Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Чокым јартамалдар керек…»

12.02.2019

2019 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала россияндар акча тӧлӧбӧзинеҥ агаш аразынаҥ – салкыннаҥ, кардаҥ эмезе ӧскӧ ар-бӱткендик айалгалардаҥ улам агаштардыҥ јерге тӱшкен будактарын (валежникти) јуур аргалу.

Мынаҥ озо ӧйдӧ јерге тӱшкен будактарды агаш аразынаҥ чыгара тартарга, ол участоктыҥ арендазына јӧптӧжӱ тургузар керек болгон. Оноҥ ӧскӧ штраф салылатан эмезе кижини эки јылга јетире ӧйгӧ отургызатан деген ээжи иштеген. Эмди јерге тӱшкен будак-агашты јууры тап-эрик ээжилерди бусканы деп чотолбойт.

Је бу иштиҥ ээжизин јасакка келижер эдип јетирерге, јербойындагы јаҥдарга 2019 јыл башталарына јетире нормативно-правовой акттарга тӱзедӱлер кийдирер керек болгон. Кӧп саба тергеелерде бу иш ӧткӱрилген эмезе тӱзедӱлер кийдирилген јасакты јӧптӧӧри арткан.

Кезик тергеелерде чала кату некелтелер тургузылган. Темдектезе, Пензенский областьта валежникти јуур ээжилерди чокымдаган тергеелик јасак ӧткӧн јылдыҥ тулаан айында јӧптӧлгӧн, је јӱрӱмде 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала ийде алынган. Ондогы тӧс јаҥырту – валежникти јуур тушта эл-јон кирееле, бӱрлер кезер јазалдарла тузаланбас учурлу. Тузаланарга јарабастардыҥ тоозына анайда ок чабатан инструменттер, ол тоодо бензомоторныйлары ла электрическийлери кийдирилген. Валежникти бу јарабас инструменттерди тузаланып јууган улуска эки муҥ салковой штраф салылар.

Ханты-Мансий автоном округта граждандарга валежникти јуурга јараар участоктор керегинде јетирӱни лесничестволор эдер учурлу. Андый јетирӱлер аҥылу стендтерде болор. Бу тергеениҥ јаҥдары ӧрт чыккадый айалгаларды болдыртпаска, валежникти јурттардаҥ беш километр, јолдордоҥ 500 метр ыраагында јуурга јараду берген эмтир. Јаҥыс ла јаш агаштарга јеткер јетирбес керек  — кеспес, чаппас, трелевочный иштер ӧткӱрбес.

Башкирияда јерге тӱшкен будактарды ла кургак агашты јуурга јараар участоктордыҥ реестри тургузылган. Лесничестволордыҥ ишчилерине бастыра ээжилер бичилген јетирӱлик стендтер белетезин деп айдылган. Анда валежникти јуурга јазанган кижи кайдаҥ јуурга турганы керегинде бир кӱн озо лесничествого айдып салар учурлу

Кубаньда дезе 2019 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала андый будактарды јууры јайым болуп калган. Је јаҥыс ла ар-бӱткен аайынча министерствоныҥ башкартузына кирип турган учреждениеге мындый иш ӧткӱрерге турганы керегинде озолондыра айдып салар керек. Бу учреждение кандый участоктоҥ јуурга јараар болгонын айдып берет.

Айдарда, будакты кайда, канайда јууры тергеениҥ бойынаҥ камаанду. Бисте бӱгӱн «Алтай Республиканыҥ јеринде аркаларла колбулу бир кезек сурактарды аайлаары керегинде» республикан јасакка тӱзедӱлер кийдирери аайынча иштер ӧдӧт. Озо ло баштап валежник деген оҥдомол ол не болгоны чокымдалар. Оноҥ оны канайда јуурыныҥ эээжилери темдектелер. Тургуза ӧйдӧ бу иш кидим ӧдӱп турган эмтир.

Јуукта јол-јорыкла Оҥдойдо болорго келишкен. Узак јылдарга Оҥдойдыҥ лесничествозын башкарып келген Николай Мамыевке јолугып, валежник керегинде, анайда ок ӧскӧ дӧ сурактар бергем.

Н. Мамыев: «Эл Курултай валежник керегинде јасак белетеп турганын Интернеттеҥ кычыргам. Ол кандый јасак болорын эм тургуза билбезим. Валежник деген оҥдомол тергеелер сайын башкаланат. Кайда да механический транспорт јогынаҥ колыҥда апаратан агашты валежник дежет. Бисте «Алтай Республиканыҥ јеринде аркаларла колбулу бир кезек сурактарды аайлаары керегинде» республикан јасакка кандый тӱзедӱлер кийдирерге турганын билбезим».

—Тургуза ӧйдӧ улус одынды канайда белетейт?

—Озо ло баштап јурт јеезениҥ администрациязынаҥ  одынга справка алар керек. Оноҥ лесничествого келип, купля-продажаныҥ јӧптӧжӱзин тургузадылар. Квитанциялар банкта тӧлӧлгӧн соҥында, байа кижиге кандый делянадаҥ одын белетейтенин кӧргӱзип бередис. Ӧткӧн јылда аймак ичинде купля-продажа аайынча бир муҥнаҥ кӧп јӧптӧжӱ тургузылган. Бӱгӱнги кӱнге јетире улустаҥ кандый да комыдалдар јок.

—Деляналарды арутадар ба?

—Эйе, олорды канайда арутайтаны аркалардаҥ камаанду. Темдектезе, Турачак аймактагадый чылап састу, чыкту јер болзо, будактарды бир јерге јууп јат. Кийнинде анаҥ ӱрендер чыгар. Оҥдой аймакта кургак јерлерде дезе будактарды бой-бойынаҥ ыраада таштадыс. Јаҥыскан јаткан будак тӱрген чириир. Оноҥ ӧрт чыгарына јарамыкту айалга тӧзӧлӧр.

Одынга белетеген агаштардыҥ будактарын улус тартып апарзын деп айдадыс. Карын да аркалар аруталар, анчада ла јурт јерлердиҥ јаны.

—Одын белетеерге ыраак барарга келижет пе?

—Одынга јарагадый агаш јуугында артпаган. Ол ло картаны кӧрзӧ, анда бир миллион гектарга јуук јер. Сол јаны, байа бир орустап айткажын, освоенный јерлер. Оҥ јаны, ол ло Кадрин, Сумульта, бастыра ла “неосвоенный” јерлер. Анда јол до, не де јок. Аркалардӧӧн јолдор совет ле ӧйинде ӧткӱрилген болгон ине. Эмди јаҥыс ла «Онгудай лес» автоном учреждение ӧрттӧр ӧчӱрерине керектӱ јолдор јазайт. Улус одынга агашты андый јол јазалган јерлердеҥ алат. Аҥылу заготовительдер, байа бир чӧлдӧ ошкош арендаторлор бисте јок. Оныҥ учун одынга агашты он јыл кайра белетелген ӱлекер-проект аайынча  темдектелген аркалардаҥ бередис. Јаҥыдаҥ ӱлекер-проект јазаарга, государстводо акча јок. Кажы ла он јылдыҥ бажынаҥ лесоустройствоны эдер керек. Уур-кӱчтер оноҥ улам болуп јат.

База бир неме — санитарный рубкалар эдетен аҥылу служба тӧзӧп салгандар, ол дезе Барнаулда. Мынызы ишке база буудагын јетирет. Ол ло кургап калган агаштарды олор келип кӧрӱп јат, оноҥ тоолом тургузат. Оныҥ кийнинеҥ санитарный орныктыру керегинде документация јазайт ла оны сайтка тургузат. Јаҥыс ол иш эдилген кийнинеҥ, бис одынныҥ агажына јараду бичиктер берер аргалу. Бистиҥ улус ӱренип калган: турлузы кайда — агашты оныҥ ла јанынаҥ алар деп. Је јаҥыс јердеҥ аларга канай да келишпей јат. Улуста одынды садып алар акча јок. Бис оны база оҥдоп јадыс. Оныҥ учун кажы ла кижини оҥдоорго кичеенедис. Эл-јонды одынла, суула јеткилдейтени јурт јеезелердиҥ, муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ јаандарыныҥ молјулары болуп јат. Олор дезе акча јок дежип, бу иштерди бастыра биске јарбып салган. Бир канча ӧй кайра АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Роберт Пальталлер биске келип турарда, ол ло Инеген, Јаламан јурттардыҥ јеезелерине эл-јон одын белетеерине андагы аркаларда јол этсин деп айдылган эди. Је бир де јурт јеезе ол ишти этпеген. Андый курч сурак турат. Оныҥ аайына чыгып болбой, бу ишти лесхоз эдер деп, бистӧӧн аткарадылар.  Лесхозто дезе јылдыҥ ла келип турган федерал субвенциялардыҥ кеми јылдаҥ јылга астап јат.

Эмди бис ӧрт чыккадый ӧйгӧ белетенер иштер ӧткӱрер учурлу. Бисте аймактар ортодогы ӧрт ӧчӱрер ӱчинчи тип-бӱдӱмдӱ химический станция болгон. Былтыр оны экинчи бӱдӱмдӱ кемине тӱжӱрип салгандар. Ол “тип-бӱдӱм” дегенинеҥ ишчилериниҥ тоозы канча кире болоры камаанду. Аркаларда чыккан ӧрттӧрди ӧчӱрерге аткаратан улус аҥылу белетениш ӧткӧн улус болор учурлу. 2015 јылда 46 кире ӧрт чыккан. Ол тушта бис бастыра республиканыҥ агаш ээлем аайынча автономный учреждениелериниҥ болужын ӧрттӧрди ӧчӱреринде тузаланганыс.

Алдындагы совет ӧйинде јаҥыс ла аркаларды корулап турган лесниктердиҥ тоозы 68 кижи болгон. Бастыра аркалар олорго бӧлӱктей бӧлилетен. Кажы ла лесник бойыныҥ јери учун материальный јанынаҥ каруулу болгон. Ол тушта иштеерге де јеҥил болгон ине. Бӱгӱн бисте он ӱч кижи иштейт. Иштеер улустыҥ тоозын астадала, олордыҥ иш- молјуларыныҥ ӱстине агаштыҥ отводын биске јарбып саларда, иштейтени сӱрекей кӱч болуп калган. Келер јуук ӧйдӧ агаш ээлем аайынча тергеелик министерствоныҥ коллегиязы ӧдӧр, анда бу сурактар шӱӱжилер учурлу.

—Аркаларды орныктырары аайынча иштер керегинде айдып ийзеер?

—Чаалдарды кайда, канайда отургызарын темдектеер иштерди бис ӧткӱредис. АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министерствозы «Онгудай лес» автоном учреждениеге госјакылта берип, акча чыгарат. Акчаныҥ кеми база ас, оныҥ учун олор бойлоры иштеп алып турган акчадаҥ база кожот. Автоном учреждение бу иштерди эдип салза, бис барып, иш чын эдилген бе, чаалдар канча кире јерге, кандый эп-аргала отургызылган деп кӧрӧдис. Автоном учреждение былтыр берилген госјакылталарды бастыра бӱдӱрип салган. Былтыр, башјыл  отургызылган чаалдар ӧлӧҥгӧ бастырбазын деп, керектӱ иштер ӧткӱрилген. Быјыл чаалдар отургызатан 40 гектар јерди былтыр белетегилеп салган. Чаалдар Оҥдойдыҥ питомнигинде белетелет. Кӧп сабазы тыт ла мӧш. Бӱгӱнги кӱнде Оҥдойдыҥ питомниги эҥ артыктарыныҥ бирӱзи болуп јат. Бис чаалдарла јаҥыс ла бойысты эмес, је анайда ок ӧскӧ аймактарды, керек дезе ӧскӧ тергеелерди база јеткилдейдис.

Былтыр он эки ӧрт болгон. Олордоҥ он кирези  јалкындардаҥ улам, экӱзи улустыҥ бурузыла чыккан.  Ол ӧрттӧрди текшилей ӧчӱргенис. Былтыр шелкопрядтыҥ 150 килограмм јымырткалары јуулган. Јаҥжыкканы аайынча бис 300 килограмм јууп турган болгоныс. Былтыр акча-манат јок болгонынаҥ улам ишти элбеде ӧткӱрер арга болбогон учун бу тоо 150 килограмм болгон. Арткан јерлерде биообработка ӧткӱрилген. Быјыл ӧткӱретен иштерди темдектеп алганыс. Непарный шелкопряд аймактыҥ агаш-тажына келгени бир канча јыл боло берди. Эмди ол араайынаҥ Кадын ичиле тӧмӧн тӱжӱп барып јат. Былтыр корондогон јерлерде олор јоголгон. Бу курт эмди Каракол ичинде ле Кеҥиде табылып, Кан-Оозы јаар ууланат. Олорды быјыл корондоорыс. Бу иштерге акча-манат чыгарылар деп иженедис.

 К. ЯШЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина